Төмөрбатын Тэмүүлэн - АМЬДРАЛААС СУРСАН УХААРАЛ цуврал ярилцлага-07
...Денверийн онгоцны буудалд буугаад Т.Тэмүүлэн бид хоёр шууд түүний суралцаж, одоо төгсөх гэж байгаа сургууль руу нь явсан юм. COLORADO SCHOOL OF MINES бол уул уурхайн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлтгэдэг нилээд нэр хүндтэй сургууль. Сургуулийн цогцолбор нь нилээд том юм. Бид хоёр түүний суралцдаг хичээлийн тэнхимээр орж , тэрээр надад эзэмшиж байгаа мэргэжлийнхээ талаар тайлбарлав. Оюутны самбарт түүний зураг байхыг анзаарав. Тэр өдөр амралтын өдөр байсан ч оюутны хотхон хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Спортын цогцолборт нь оюутнууд дүүрэн. Т.Тэмүүлэн надад "Оюутнууд бие бялдрын хөгжил болон эрүүл мэнддээ ихээхэн анхаарал тавьдаг болохоор амралтын өдрүүдэд спортын танхимууд ачаалал ихтэй байгаа" гэж тайлбарласан. Спорт цогцолборын 2 давхрын нэгэн чөлөөнд бид хоёр тухалж суугаад ярилцлаа.
Нэг. Намтрын товчоон
-Ирээдүй Цогцолбор Ерөнхий Боловсролын 80 – р Сургууль (1998 – 2002)
-Ерөнхий Боловсролын 86 – р Сургууль (2002 – 2004)
-Денверийн Ерөнхий Боловсролын Merril Middle School (2004-2005)
-Cherry Creek School District – ын Overland High School (2005-2009)
-Колорадогийн Уул Уурхайн Их Сургууль (2009-2013)
Хоёр: Шатар ба Математик
-Г.Галбадрах: Багадаа хамгийн их сонирхож байсан зүйл тань юу байв?
-Т.Тэмүүлэн: Хүний суурь хүмүүжил, суурь боловсрол гэдэг тухайн хүний ирээдүйд их нөлөөлдөг юм шиг санагддаг юм. Сургуульд орохоос өмнө, бэлтгэл ангид байхад юм уу даа, ээж минь дүү бид хоёрыг математикаар хичээллүүллээ. Тэр үед Бүндэн багшийн зохиосон тооны ном гэж байлаа шүү дээ. Голдуу өгүүлбэртэй бодлогууд байсан санагддаг юм. Дүү бид хоёроор тэр номноос өгүүлбэртэй бодлогууд бодуулнаа. Эхэндээ амаргүй байснаа сүүлдээ аргыг нь олоод нилээд сайжирч байгаа юм.
-Г.Галбадрах: Математик амаргүй хичээл л дээ. Яагаад ч юм бэ? Хүүхдүүд тийм ч дуртай биш. Гэхдээ хүүхдүүд тоо бодох аргаа сурчихаар урамшаад амтанд нь ордог байсан.
-Т.Тэмүүлэн: Бодлогоо сайн бодож сурч байхдаа дотроо "би 1-р ангид ороогүй байж, 1-р ангийн бодлогыг бодож чадаж байна" гэж хэрдээ өөрөөрөө бахархана. Ээж минь хоолойныхоо махыг авахуулах гэж эмнэлэгт хэвтэж байхдаа 80-р сургуульд багшилж байсан багштай танилцаж дээ. Тэр багш ээжид минь "80-р сургуульд математикийн анги байдаг юм. Энэ жил 4-р ангиа төгсгөөд одоо 1-р ангид элсэлт авах гэж байгаа. Тэр ангид хүүгээ оруулбал зүгээр" гэж зөвлөсөн юм гэдэг. Тэгээд 80-р сургууль дээр очиж бүртгүүлээд шалгалтаа өглөө. Одоо бодоход хэцүү бодлогууд өгч байсан юм шиг байгаа юм. Бодлогуудаа бодоод сургуульд нь тэнцсэн.
-Г.Галбадрах: Тэгэхээр тэр анги нь математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай анги байж дээ?
-Т.Тэмүүлэн: Математик-Шатар хосолсон гүнзгийрүүлсэн сургалттай анги байсан юм. Тэр ангидаа 4 жил суралцав. Би шалгалт өгөөд орчихсон болохоос шатар бол миний сонирхол байгаагүй л дээ. Би математиктаа сайн байсан боловч, шатар надад бас л амаргүй байлаа. Гэхдээ шатар хүнийг их тайван сууж, алив зүйлд хүлээцтэй хандахад сургаж байсан байх. Хичээл дээрээ шатрын нүүдлүүдийг их бодно. Урдаа шатар өрчихөөд "хэдэн нүүдлийн дараа яаж хожих"ыг бодож олдог байв. Бид янз бүрийн тэмцээнд их ордог байсан. Дүүргийн, хотын аварга шалгаруулах тэмцээн бас "Цодгор хүү" гээд л. Би шатраар ангидаа мундаг нь байгаагүй л дээ. Харин манай ангийн шатраар амжилттай хичээллэж байсан зарим хүүхдүүд одоо их мундаг явж байгаа гэсэн. Ер нь манай ангийнхан мундаг хүүхдүүд байсан шүү. Ангийн багш минь Сэржмядаг гээд сайн багш байв.
-Г.Галбадрах: Нийслэлийн 1-р хорооллын хэмжээнд "Ирээдүй" нэртэй анхны цогцолбор сургууль байгуулагдаж, тэр сургуульд "Шатар-математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай анги" шинээр байгуулагдан хичээллэж байсныг санаж байна.
-Т.Тэмүүлэн: 4-р ангиа төгслөө. Дараа нь 80-р сургуулийн ард нь байрлалтай 36-р сургуульд суралцах ёстой. Манай ангийнхан болохоор тэр сургуульд орох нэг их дуртай биш. Бид нар сургуулийнхаа хамгийн сайн анги нь байсан болохоор, сайн сургуульд л орохыг хүсч байв. Би болохоор учраа сайн мэдэхгүй, найз нараа л дагана. Тэгсэн нэг өдөр манай ангийнхан "86-р сургууль нь сайн гэнэ. Тэнд шалгалт авч байна гэнэ, тийшээ очиж шалгалт өгье" гэцгээгээд тийшээ очиж шалгалт өглөө. Шалгалтандаа тэнцээд 86-р сургуулийн математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид орлоо.Тэр ангидаа жил хагас л сурсан байх. Тэгээд л Америкт ирсэн дээ.
-Г.Галбадрах: Америкт хэдэн онд, яаж ирсэн хэрэг вэ?
-Т.Тэмүүлэн: Тэр үед аав, ээж хоёр минь Америкт ирчихсэн байсан юм. Тэд "намайг Америк руу авна" гэж угаасаа төлөвлөж байсан юм. Тэр үе чинь 2004 он байсан юм байна. Хэдийгээр аав ээж хоёр минь "Англи хэл сайн сурч байгаарай" гэж захиж байсан ч би сайн сурч чадаагүй юм. 5-р ангиас англи хэл үзэж байсан болохоор үсгээ мэднэ, холбож унших төдийхөн. Англи хэл яагаад ч юм бэ миний санаанд багтдаггүй хэцүү зүйл байж билээ. Зарим хүүхдүүд амархан сурчихдаг байсантай харьцуулахад би авьяас муутай байсан юм болов уу даа.
Гурав: Учраа олох гэж хичээсэн дунд сургуулийн жилүүд
-Г.Галбадрах: Англи хэлийг сайн сураагүй байсан болохоор Америкт ирээд анхандаа амаргүй байсан байх даа?
-Т.Тэмүүлэн: Энд ирээд англи хэлд "таг" байгаа юм чинь. Юу ч ойлгохгүй, юу ч ярьж чадахгүй. Тэгээд сургуульд орох болоод Денверийн нэг дунд сургуульд бүртгүүлээд орлоо. Намайг 7-р ангид шууд оруулж байгаа юм. Англи хэлний хувьд хамгийн доод шат буюу анхан шатны сургалттай сургуульд оров. Учраа олж ядаж байтал 7-р ангиа төгсчихсөн. Цаг хугацаа аягүй хурдан өнгөрлөө. Одоо эргээд бодоход их хэцүү, "бүрхэг" л яваад байсан юм шиг байгаа юм. 8-р анги ч бас хурдан өнгөрчихсөн. Хэлэндээ тааруухан байсан ч тоондоо арай гайгүй байв. Монголдоо олж авсан математикийн суурь боловсрол сайных байсан байх. Багш нар минь анзаараад надад нэмэлт даалгавар өгдөг байв. 8-р анги төгсөх жил багш маань нилээд хэдэн хүүхдүүдээс математикаар шалгалт авлаа. "Хэрэв энэ шалгалтанд тэнцэх юм бол дараагийн программыг алгасч болно" гэсэн. Тэр шалгалтанд нь тэнцсэн л дээ.
-Г.Галбадрах: Зөндөө олон монгол хүүхдүүдийг Америкийн дунд сургуульд математикийн хичээлдээ бусдаас арай сайн байсан тухай сонсож байсан.
-Т.Тэмүүлэн: Тийм ээ, илт мэдрэгддэг байсан шүү. Ахлах сургуульд орох болсон чинь бидний орох ёстой харьяа сургуулийг нь манай найз нар "жаахан онцгүй сургууль гэсэн" гээд нилээд голонгүй. Тэгээд гайгүй сургуулийг судалж байгаад очиж шалгалт өгөв. \Overland High School \ 9-р ангидаа тэр сургуульд сурсан. 9-р ангидаа бол англи хэлтэйгээ л зууралдаж байв. 3-р левелдээ л явж байгаа юм. Арай гэж түүнээсээ гарсан даа. Амаргүй хэцүү үеүд байсан. Англи хэл сайн мэдэхгүй болохоор, англи хэл сайн мэддэг хүүхдүүд жаахан дээрэлхүү ханддаг. Цайны цагаар дугаарлаад зогсож байхад зарим нь миний өмнүүр шууд яваад орчихно. Хэл сайн мэдэхгүй болохоор юу ч хэлж чадахгүй, нүүр улайгаад л хоцорно. Дотроо болохоор дүргүй хүрээд "Ямар зэвүүн байнаа" гэж бодохоос хэтрэхгүй. Ядаж л тэд юу хэлж, намайг юу гэж дооглож байгааг ойлгож мэдэх хэрэгтэй байдаг. Тэгээд л тэр байдлаас гарах гэж хичээж байсан минь надад тус болсон доо.
-Г.Галбадрах: Ахлах сургуульд бусдад "дээрэлхүүлэхгүй" гэсэн хор шар тань англи хэлийг илүү эрчимтэй суралцахад нөлөөлж дээ?
-Т.Тэмүүлэн: 10-р ангид орлоо. 10-р ангид бол гурван түвшинтэй. Байх ёстой түвшнээс дээгүүр, доогуур гэж байна. Намайг эхлээд доод түвшинд нь орууллаа. Би болохоор хэрдээ л хичээж байв. Багш нар маань намайг хичээж байгааг анзаарсан байх л даа. 1-р улирал дуусах гэж байхад багш маань надтай уулзаад "Чи илүү сайн ангид орох уу?Чиний хэлний түвшин гайгүй юм шиг санагдаж байна. Дээрээс нь чи их мэрийлттэй байгаа" гэлээ. Би ч дуртайяа зөвшөөрөв. Гэтэл намайг дундаж түвшинг ч алгасуулаад шууд дээд түвшинд оруулчихсан. Тэнд ороод би үнэндээ гайхсан. Тэр ангид үнэхээр шигшигдсэн хүүхдүүд байлаа.
-Г.Галбадрах: Америкийн дунд сургуулиуд анги ахих тусам хүүхдүүдийг авьяас чадвар, хичээл зүтгэлээр нь ялгаж, хөтөлбөрөө хүртэл тийм ялгавартайгаар зохиосон байдаг юм шиг билээ. Магадгүй, сурах дуртай хүүхдийг сурах дургүй хүүхдүүдээс ингэж ялгах нь, хүүхдийн амжилттай суралцах боломжийг бүрдүүлж байгаа нэг хэлбэр юм уу даа?
-Т.Тэмүүлэн: Хамгийн доод түвшний ангийн хүүхдүүд бол хичээл сургалтдаа ч тэгтлээ анхаардаггүй, урсгалаараа явдаг. Дунд түвшнийхэд би орж үзээгүй болохоор сайн мэдэхгүй байна. Харин дээд түвшнийх бол хүүхэд болгон хичээлээ хийдэг, мэрийдэг, шал өөр орчин. Тэнд ороод л би өөртөө "За би энд орчихлоо, одоо ёстой хамаг байдгаараа хичээнэ шүү" гэж хэлсэн. Намайг илүү шахаж, илүү их даалгавар өгнө. Бараг шөнө ч унтахгүй шахам л хичээж байв. Их ч ном уншуулж, эссэ бичүүлнэ. Хэлгүй шахам байсан чинь ийм нөхцөлд илт өөр болж байгаа юм. Ер нь тэгээд гүрийгээд зүтгээд байхад болдог л юм билээ. Ингэж зүтгэж байхад багш нар ч анзаараад илт тусалж дэмждэг болсон.
-Г.Галбадрах: Чиний хувьд ч урам орж, цаашдаа илүү боломжуудыг мэдэрч эхэлж дээ?
-Т.Тэмүүлэн: 11-р ангид бол шал өөр болчихож байгаа юм. Энэ үеэс сургуулийн ерөнхий зарчим, системийг нь ойлгож эхэлсэн. Тэр үед монголчууд бидэнд ямар ч туршлага, мэдээлэл байгаагүй. Анх биднийг ирж байхад "сургуульд ороод ингэдэг юм, ийм ангиуд авч болдог юм, шалгалт ингэж өгдөг юм, ийм шатлал болон боломжууд байдаг юм" гээд хэлж зөвлөөд өгөх хүн байгаагүй. Тэгэхээр бид нэг талдаа "Туршилтын туулай" болж байгаа хэрэг. Бид болохоор учраа ч сайн олохгүй, хамгийн хүнд хэцүү замаар нь яваад, аажимдаа "ингэдэг юм байна" гэж ойлгож мэдэж байгаа юм. Гэхдээ энэ бол аав ээж нарын минь буруу биш л дээ.
10, 11-р ангидаа бол үндсэндээ коллежид орох бэлтгэлээ хийж эхэлдэг. Коллежид ороход ийм шаардлагууд тавьдаг, энэ шаардлагуудыг хангахын тулд:
-эссэ бичдэг байх хэрэгтэй,
-хичээлүүдийн дүн сайн байх хэрэгтэй,
-багш нараасаа тодорхойлолт авна,
-улсын шалгалтуудад өндөр оноо авах ёстой,
-янз бүрийн клубуудэд элсч, үйл ажиллагаанд оролцох хэрэгтэй
гэхчилэн мэдээллээр хангадаг. Тэгэхээр хүүхдүүд энэ чиглэлээр өөрсдийгөө бэлтгэж эхэлдэг. 9, 10-р ангид сурч байхаас эхлээд захианууд их ирнэ. "Та манай хөтөлбөрт оролцооч ээ, таны дүнг тань харлаа, ийм боломжууд байнаа" гэх мэтчилэн маш олон саналууд ирдэг. Бид эхлээд тийм захиануудад нэг их ач холбогдол өгдөггүй байв. Ойлгодоггүй болоод ч тэр үү жаахан төвөгшөөнө.
-Г.Галбадрах: Нэг ёсондоо авьяас чадвартай, сурах сонирхолтой хүүхдүүдийг судалж, сонирхож, цааш нь өөрийгөө хөгжүүлэх боломжуудыг санал болгож байгаа нь сонирхолтой юм.
-Т.Тэмүүлэн: 10-р ангид байхад минь " Overland Institute" нэртэй хөтөлбрөөс надад захиа ирэхээр нь , учрыг нь сайн мэдэхгүй байсан ч оролцсон юм. Тэр хөтөлбөр нь ахлах сургуулийн гурван жилийн хугацаанд коллежийн сургалтын хэмжээний ангиудыг авч сайн бэлтгээд, Колорадагийн шилдэг 5 сургуульд шууд элсүүлэх хөтөлбөр байсан. 10-р ангидаа нэг их ч хичээхгүй ч тэр хөтөлбөртөө оролцож байснаа 11-р ангиасаа илүү анхаарал хандуулах болсон. Тэр хөтөлбөрийн академик адвейсорын зөвлөснөөр нилээд ойлголттой болов. Сонгож авсан хичээлүүдээ сайн бэлтгэж байгаад жилийн эцэст шалгалт өгөхдөө сайн үнэлгээ \1-5 гэсэн үнэлгээтэй\ авбал, коллежид орохдоо тэр ангиудаа авах шаардлагагүй. Энэ нь нэг ёсондоо цаг хугацаа болон мөнгө хэмнэх боломж юм. Тэгээд үндсэндээ 11-р ангид хамгийн их ачаалалтай сурсан даа. Англи хэл, математик, физик, хими, компьютер болон программ хангамж гээд хичээлүүдийг авсан. Бас хажуугаар нь янз бүрийн клубийн ажилд оролцоно, заримынх нь удирдах зөвлөлийн гишүүн хүртэл байлаа.
-Г.Галбадрах: Зорилго тань илүү тодорхой болж байж дээ? Шалгалтуудаа амжилттай өгсөн үү?
-Т.Тэмүүлэн: Тэгээд шалгалтуудаа амжилттай өгч чадсан. 12-р ангидаа нэмж 3-4 анги авсан. Тэр хөтөлбөр нь их ч хэрэгтэй хөтөлбөр байв. Колорадогийн Их Сургууль, Колорадогийн Уул Уурхайн Их Сургууль, Колорадо мужийн Их Сургууль, Хойд Колорадогийн Их Сургууль , Денвэрийн Их Сургуулиудад, шалгалтуудаа амжилттай өгсөн тохиолдолд шууд орох эрхтэй. 11 сард надад сургуулиудаас захидал ирж эхэлсэн. Сонголт хийх боломжтой болж байгаа юм. Сонголтын гол нь сургалтын тэтгэлэг олгож байгаа эсэх нь. Намайг 11-р ангид суралцаж байхад Colorado School of Mines \CSM\-аас " Overland Institute" хөтөлбөрт амжилттай суралцсаны төлөө медалиар шагнасан юм. Уг шагналыг дагалдаж 1000 долларын тэтгэлэг ирж байв. Тэгэхэд би их ч баярласан. Харин 12-р ангид суралцаж байхад " CSM сургуулийн ерөнхийлөгчийн нэрэмжит" 10 000 долларын тэтгэлэг дахиад өглөө. Энэ бүхэн намайг энэ сургуулийг сонгоход нөлөөлсөн. Би анхандаа бизнесээр суралцах бодолтой байлаа. Тэр бодлоороо Денверийн Их Сургуульд хандсан юм. Гэтэл төлбөр нь дэндүү өндөр. Надад хэдийгээр нилээд хэмжээний тэтгэлэг санал болгож байсан ч "цаашдаа бусдыг нь яаж төлөх вэ?" гэдэг амаргүй асуудал байв. Жилийн 48 000 долларын сургалтын төлбөр төлнө гэдэг бол манай гэр бүлийн хувьд том асуудал байв.
-Г.Галбадрах: Уул уурхайн чиглэлийн сургууль сонгосон тань, зөвхөн төлбрийн хэмжээнээс хамаараагүй байх аа?
-Т.Тэмүүлэн: Аав минь надад хандаж "инженер болбол зүгээр юм биш үү? ирээдүйтэй" гэж зөвлөсөн. Тэр тусмаа уул уурхайн инженер болбол алсдаа Монгол орондоо хэрэг болох юм гэдэг санааг ч хэлж байв. 4 жилийн өмнө гэхэд уул уурхайн талаар одоогийнх шиг өргөн дэлгэр мэдээлэл байгаагүй. Энд байгаа монголчууд маань ч энэ мэргэжлийг тэгтлээ сонирхохгүй байсан. Аавын минь найз нь тэр үед энэ сургуулийг төгсчихөөд байж байсан болохоор нөлөөлсөн байх. Янз бүрийн асуудал дээр аав, ээж хоёрын минь найзууд их ч тусалдаг л даа.
Би болохоор багаасаа л математикт дуртай, зохион бүтээх чиглэлд илүү сонирхолтой байсан. Магадгүй инженер болох нь надад зохиж болох юм гэж бодож байв. Биднийг ахлах сургуульд суралцаж байхад Их Дээд Сургуулиудтай танилцах аялал зохион байгуулдаг байсан. Тэр үеэс л энэ сургуулийн талаар тодорхой хэмжээний мэдээлэлтэй болсон байсан нь бидний сонголтод нөлөөлсөн дөө.
Дөрөв: Өөрийгөө олох гэж хичээсэн дээд сургуулийн жилүүд
-Г.Галбадрах: Уул уурхайн сургуулийн шалгуур нь юу байсан юм бол?
-Т.Тэмүүлэн:2009 онд энэ сургуульдаа ирэхэд таних хүн ч бараг байхгүй. Жонон гээд монгол найз минь надтай хамт суралцахаар орж ирсэн. Энэ сургуульд орж, тэнцэж суралцана гэдэг том шалгуур байдаг юм билээ. Өндөр шалгуураар цөөхөн хүн авч сургадаг. "Оверланд Overland Institute"-ын хөтөлбөрт хичээлүүдийн шалгалтад 3,4 авсан бол дээд сургуулиудад тэнцдэг. Гэтэл манай сургуульд зөвхөн 5 оноо л авах ёстой. Шаардлага нь тийм. 3,4 авсан тохиолдолд дахиж давтаж, 5 оноо авсан үед л тэнцэнэ.
-Г.Галбадрах: Зорьж, сонгосон сургуульдаа орсон эхний үеүд?
-Т.Тэмүүлэн: Анх энэ сургуульдаа их ч бардам орж ирсэн. Аминдаа "ахлах сургуульд онц суралцаж байсан юм чинь энд ч юухан байх вэ?" гэж бодож байв. Ангиуд болон хичээлүүдээ аваад эхний хэдэн долоо хоногуудад яваад л байлаа. Коллеж гэдэг чинь шал өөр уур амьсгалтай, шал өөр нөхцөлд ороод ирж байгаа юм. Багш нар нь тэгтлээ санаа тавьж шахаж шаардахгүй. 200-300 оюутнууд лекцэнд суудаг. Даалгавар заавал хийх албагүй. Давтлага гэж нэг их яваад байхгүй. Нэг талаас нь харвал их ч эрх чөлөөтэй, задгайдуу. Оюутан өөрөө өөртөө шаардлага тавьж дор дороо хичээлээ хийж явахгүй бол аажимдаа хоцордог. Би эхэндээ хайхрамжгүй явж байгаад эхний шалгалтууд дээр "С" авч эхлэв. Тэгэнгүүт шууд цочирдож байгаа юм. "Ингэж ч явж болохгүй ээ" гэж бодож байгаа юм. Учраа ч сайн олж чадахгүй 3 сар орчим болсон.
-Г.Галбадрах: Ахлах сургуулиас Дээд сургуульд орж байгаа шинэ оюутнуудад нийтлэг тохиолддог үзэгдэл л дээ. Нэг талдаа туршилт, тандалт юм уу даа?
-Т.Тэмүүлэн: Эхний семистр яг үнэндээ миний хувьд хэцүү байсан. Хоёр дахь семистрээсээ овоо гайгүй болж учраа олж эхлэв. Хожим нь профессоруудтайгаа ярилцаж байхад, энэ сургууль маань цаанаасаа эхний семистрийг тэгж зохион байгуулдаг болохыг ойлгосон. Манай сургууль, нэг курсэд 500-600 оюутныг төгсгөдөг. Гэтэл 1-р курсэд 1200 орчим оюутнуудыг элсүүлнэ. Тэгэхээр тал хувь нь аажимдаа хасагдаж байнаа даа. Өөрөөр хэлбэл тэр үед л оюутнуудаа шахаж, шигшдэг юм байна. Багш нар болохоор үүнийгээ "зэрлэгийг нь түүнэ" гэж нэрлэдэг юм билээ. Шинээр элсэж ирж байгаа оюутнуудыг жинхэнээрээ энэ мэргэжлээр сурах сонирхол, бас чадвар, тэвчээр байгаа эсэхийг л шалгаж байгаа гэсэн үг юм уу даа.
-Г.Галбадрах: Их ч өвөрмөц тандалт байна. Хатуу чанд сургалттай сургуулиудын арга зүй. Мэдээж чиний хувьд " цаашид яаж сурах хэрэгтэй байна вэ?" гэдэг аргаа олох нь чухал байсан байх?
-Т.Тэмүүлэн: Гол нь профессоруудтайгаа сайн танилцаж, тэдний хичээл зааж байгаа болон дүгнэж байгаа барилыг нь мэдэж эхэлнэ. Бусад оюутнуудтайгаа сайн найз болно. Ийм тохиолдолд хичээлээ илүү амархан хийж чадна. Цаг хэмнэнэ. Нэг хичээлийг давтахад 5 цаг биш, 3-4 цаг зарцуулж болно гэсэн үг. Хэрэв цагаа хэмнэж сурвал бүх ангиуддаа цагаа зөв хуваарилж, хичээлээ жигд хийж чаддаг болдог. Манай сургууль инженерийн сургууль болохоороо илүү олон анги, олон кредит цаг авахуулдаг. Үндсэн оюутан АНУ-д дунджаар 12 кредит цаг авдаг бол, манайх 18-19 кредит цаг авах тохиолдол зөндөө. Манай аавын найз Амаржаргал ах, намайг энэ сургуульд ороход "миний дүү цагаа л зөв ашиглаж сураарай" гэж хэлж байсан. Энэ л үнэн юм билээ. Энэ чадвар нь сургуулиа амжилттай төгсөх боломж нь болдог.
-Г.Галбадрах: Тийм ээ, би үүнтэй санал нэг байна. Хамгийн гол нь" цагаа хэрхэн зөв хуваарилж ашиглах вэ?" гэдэг шийдэл л амжилтай сурах боломжийг бүрдүүлдэг.
-Т.Тэмүүлэн: Тэгээд би бодож эхэлсэн. Өдөрт сургууль дээр байх цаг, унтаж амрах цагаа хасахад надад хичээлээ давтах хэдэн цаг үлдэж байна вэ? гэдгээ тооцсон. Гэтэл үүнд 3-4 цаг үлдэж байв. Тэгэхээр түүнийгээ яаж үр дүнтэй ашиглаж болох вэ? гэдгээ бодно. Үүний тулд өөр өөр аргуудыг бодож олох шаардлагатай болдог. Жишээ нь нэг бодлого бодож байтал чадахгүй бол, түүнтэйгээ зууралдаад хамаг цагаа алдах уу? эсвэл сайн мэддэг найзаасаа асуух уу? багшаасаа асуух уу? гэхчилэн сонголтууд гарч ирнэ. Сонголтуудыг зөв хийж сурахад, үндсэндээ жилийн дараа өөрийн гэсэн барилтай болж байгаа юм. Хэрэв сайн унтаж чадахгүй бол ядарна, тэр хэмжээгээр үр дүн муутай байх болно.
-Г.Галбадрах: Цагаа зөв хуваарилж ашиглаж чадахгүй байна гэдэг нь өөрийгөө ядраахын эхлэл, бас шалтгаан нь. Гэхдээ л оюутан байхад ачааллаасаа болж ядрах үе зөндөө.
-Т.Тэмүүлэн:Уг нь цагаа хэмнэх нэг боломж нь сургуулийнхаа дотуур байранд амьдрах. Гэхдээ сургуулийн дотуур байранд амьдрах нь илүү зардал гаргана гэсэн үг. Нэг талаас дотуур байр нь үнэтэй, дээрээс нь оюутнууд байрандаа хоол хийж амжихгүйг бодолцоод гуанз ажилладаг. Би болохоор илүү зардал гаргахгүйн тулд гэрээсээ хичээлдээ явахаар шийдсэн. Гэр маань сургуулиас яг 45 минут явах зайтай. Өдөрт 2 талдаа явна гэж бодохоор 1 цаг 30 минутыг замдаа зарцуулж байгаа юм. 1, 2 -р курсэд байхдаа би үнэхээр их ядардаг байсан юм билээ. Өдөржингөө сургууль дээрээ хичээллэчихээд дараа нь гэр рүүгээ машинаа бариад явж байхдаа үүрэглэнэ. Нэг удаа явж байгаад гэрлэн дохион дээр ирээд ногоон гэрэл асахыг нь хүлээж байгаад унтаж орхижээ. Нэг сэрсэн чинь ард минь зөндөө олон машинуудын цуваа үүсчихсэн, толь руугаа хартал хэд хэдэн хүн машинаасаа гараад над руу чиглээд ирж яваа харагдав. Мэдээж тэд "ямар нэгэн юм болж" гэж санаа нь зовсон байх. Тэгээд би гялс машинаа хөдөлгөөд явсан л даа. Замдаа үүрэглэхээрээ өөрийгөө чанга чанга алгадна, сургуулиасаа гарахдаа хэсэг ус ууна, эсвэл хэн нэгэнтэй утсаар ярьж өөрийгөө саатуулна. Сүүлдээ гайгүй болсон доо.
-Г.Галбадрах: Хэсэг хэцүү хүнд үеийг тэсээд гарч чадвал аажимдаа хялбар болж эхэлдэг. Үүнээс гадна, сургуулийн орчинд хамт байгаа хүмүүсийн дэмжлэг бас чухал.
-Т.Тэмүүлэн:Багш нартайгаа зөв харилцаж, тэдэнтэй ойр дотно байх нь сайн сурахад их нөлөөлдөг. Багш нараасаа мэдэхгүй ойлгохгүй байгаа зүйлээ байнга асууж, өөрийгөө "энэ хичээлийг сурах сонирхолтой байгаа" гэдгээ нотлох нь бас л хэрэг болдог. Бусад оюутнуудтайгаа ч бас сайн харьцаатай байх хэрэгтэй. Ямар ч хүн алив зүйлийг нэг сонсоод сайн сурч амждаггүй. Лекцэн дээр дутуу ойлгосон зүйлээ бусад оюутнуудаасаа асууж тусламж авах тохиолдол зөндөө. Өөрөөр хэлбэл сургуульд амжилттай суралцахад орчин тойронд байгаа хүн болгон л сайнаар нөлөөлдөг.
-Г.Галбадрах: Хааяадаа ядарсандаа болоод шантрах үе гарч байв уу?
-Т.Тэмүүлэн: Шантрах үе гарнаа. "Би ер нь яах гэж ингэж өөрийгөө зовоож явна вэ?" гэж бодох үе ч гардаг. Тэр болгонд зорилгоо л эхэлж боддог. "Би заавал энэ бүхний ард гарах ёстой" гэж өөрийгөө албадна. Уйгагүй хичээж, шантарч мохох тэр үеэ тэсээд давж гарах л хэрэгтэй болдог. Тэр амаргүй мөчийг тэсч давж гарчихаад, бүх хэцүү зүйл ард үлдсэн байхыг мэдрэх хичнээн сайхан. Өөртөө итгэж, урам ороод л явчихаж байгаа юм. Хүн ер нь урмаар их тэжээгддэг юм билээ. Аав ээж, хамаатны ах дүү нар их урам өгдөг байсан.
-Г.Галбадрах: Гэр бүлийнхэн гэдэг хамгийн сайн дэмжигчид.
-Т.Тэмүүлэн: Нэг хэсэг нойр хоолгүй шахам зүтгэж байхдаа хэнтэй ч уулздаггүй байлаа. Найз нөхөдтэйгээ ч уулзахгүй. Миний жаахан дүү минь том болж байсан. Заримдаа хичээлээ хийгээд сууж байхад "Агаа" гээд тоглох санаатай өрөөнд ороод ирэхэд нь шууд л "Цаашаа, цаашаа, цаашаа" гэнэ. Хөөрхий дүү минь хаалга хаагаад л явна. 2 жил шахам болоод анзаарсан чинь охин дүү минь надаас аль хэдийн хөндийрчихсэн байсан. Надтай ярихгүй, надтай тоглохгүй, нэг ёсондоо холдчихсон. Тэгэнгүүт би бодож байгаа юм. "Ер нь юу болж байна даа" гэж. Охин дүү минь эгчдээ илүү дотно болж, "Аниа" гэдэг болсон байлаа. Үүнд нь бас жаахан атаархангуй.
Хичээлийн ачаалал минь жаахан хөнгөрөөд ирэх үед охин дүүдээ санаа тавьж эхэлсэн. Энэ бол санаа зовохгүй, анзаарахгүй өнгөрч болохгүй асуудал л даа. Тэгээд дүүтэйгээ хамт байж, хамт тоглож, ийш тийшээ авч явж, зураг зурахад нь тусалж, аль болохоор сонирхож байгаа зүйлийг дэмжиж эхэлсэн.Тэр үед машиндаа сонсдог байсан "Хонх"-ын Цогтсайхан агсаны СД дээрх нэг дуун дээр "Гэртээ ирээд өврөө ухахад, чихэр горьддог дүүтэй билээ" гэсэн мөр байсан. Тэр мөр надад их гоё санагдсан. Тэгээд л сургуулиасаа гэр рүүгээ явахдаа дүүдээ заавал нэг гоё юм олж авч явдаг болов. Хүүхдийн сонирхол татахаар жижиг бал, шугам, гоё өнгөтэй харандаа, будаг ч юм уу, чихэр жимс ч юм уу аваад очиход дүү минь баярлана. Удаан хугацааны дараа дүү минь надад дасч эхэлсэн. Одоо бол бид хоёр их ч дотно. Намайг гаднаас ороод ирэхэд "Агаа" гээд л зүүгдчихнэ. Одоо бол би дүүтэй байхын жаргалыг мэдэрч байгаа. Хүн хичнээн завгүй байлаа ч, дотно хүмүүстэй цаг гаргаж байх хэрэгтэй юм гэдгийг би тэндээс ухаарсан.
-Г.Галбадрах: Сайхан дурсамж байна. Хүнд хэцүү үе, илүү ачааллыг давчихаад дотно хүмүүсийнхээ талархал дэмжлэгийг мэдэрч байх сайхан.
-Т.Тэмүүлэн:Инженерийн мэргэжлээр суралцахад заавал авах ёстой таван анги байдаг юм. Тэр ангиудын хичээлүүдийг сайн сурсан оюутан цаашдаа мундаг инженер болох боломж нь нээгддэг гэж ярьдаг. Оюутнууд тэр хичээлүүдийг, суралцах 4 жилийн хугацаандаа шингээгээд судалдаг.
1.Шингэн төлвийн механик \Fluid Mechanics \
2. Хатуу төлөв буюу материалын механик \Mechanics of Materials\
3. Хөдөлгүүрийн механик \Thermodynamics\
4. Цахилгааны шугам \Electrical Circuits and Electrical Power\
5. Материалын үйлчлэл \Dynamics \
2-р курсийн хавар, би өөрийгөө сорихоор шийдэв. Тэгээд үүнээс 4 ангийг нь нэг семистрт авлаа. "Би хэр ачаалал дааж чадах нь вэ?" гэж, нөгөө талаар байнга хичээлүүдтэй зууралдахын оронд нэг сайн зүтгээд давчихвал дараагийн удаад ачаалал минь хөнгөрөх юм гэж, бас энэ гол хичээлүүдээ одоо үзэж амжвал дараа дараагийн мэргэжлийн хичээлүүд нь хөнгөрөх юм гэж бодсоноос тэгж шийдсэн юм. Үүнээс гадна бусад хичээлүүд минь байгаа шүү дээ. Энэ семистрт хэрэглэх ном гэхэд 1700 долларын өртөгтэй байв. Тэр үед үнэхээр гүрийсэн. Их ч ачаалалтай семистр байлаа.
-Г.Галбадрах: Өөрийгөө сорьсон сорилтоо давчихаад юу гэж бодож байв даа?
-Т.Тэмүүлэн:Тэгээд шалгалтуудаа амжилттай өгч эхлэхдээ их ч урам орсон. Их ч ядарч, ханиад хүрээд, сүүлдээ "дусал" хийлгэж байсан ч би их баяртай байлаа. Ийм их ачааллыг давж гарч чадсандаа, тэгээд шалгалтуудаа бүгдийг нь амжилттай өгч чадсандаа их баярласан. Тэр семистрт намайг сургуулийн деканы "шилдэг оюутны жагсаалт"-д оруулсан байв. Тэгэхэд л "би ямар ч хүнд нөхцөлд, ачаалал даагаад гарч чадах юм байна" гэж өөртөө итгэж урам орсон. Нэг ёсондоо би өөрийгөө сорьсон сорилтоо амжилттай давж чадсандаа илүү баярлаж байлаа. Одоо бол ямар нэгэн сонголт дээр "санаанд багтаад" байх жишээтэй.
-Г.Галбадрах: Тийм ээ, энэ залуу насан дээрээ өөрийгөө "таньж", хэр хэмжээгээ мэдэрч авна гэдэг мундаг байна шүү?
-Т.Тэмүүлэн: 3-р курсээс дан мэргэжлийн ангиуд орж эхлэхэд би ажрахгүй болсон байв. Нэг талаас би маш сайн суурь мэдлэгтэй болсон болохоор надад илүү амар болсон хэрэг. Тэр л суурин дээр мэргэжлийн ангиуд тулгуурлаж байгаа болохоор. Тэгээд олдож байгаа цаг хугацаа болгоноо өөр зүйлд хэрнээ үр ашигтай зарцуулж чадах болсон. Ер нь залуу насан дээрээ хүн өөрийгөө туршиж үзмээр юм билээ." Хорин хэдэн насан дээрээ хүн өөрийгөө нээж олох, "Би хэн юм бэ?" гэдгээ мэдрэх хэрэгтэй" гэж миний уншсан гүн ухааны номон дээр өгүүлсэн байсан. Хүн энэ үедээ өөрийн дуртай, бас дургүй зүйлээ ч хийж үзэн харьцуулж, өөрийн гол чигээ тодорхойлж, "би нэг ийм хүн юм байна" гэж чадамж, боломжоо мэдэж авах нь зүгээр юм шиг санагдсан. Тэгээд өөрийн сонголтоо хийж, түүгээрээ тууштай явбал амжилтад хүрэх байх.
-Г.Галбадрах: Энэ жил сургуулиа төгсөх юм байна. Өөрийнхөө ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ?
-Т.Тэмүүлэн: Инженер гэдэг бол ерөөсөө л "бүтээлч хүн". Юмыг хийдэг, бүтээдэг, шинэчилдэг хүн. Тэгэхээр уран сэтгэдэг, алив юмыг гоёор өөдрөгөөр хардаг, хийж байгаа бүтээл нь хүмүүст хүрдэг хүмүүс юм шиг надад санагдаж, төсөөлөгддөг юм. Ийм бүтээлч хүн болохсон гэж хичээж байна. Сургуулиа төгсөөд нэг хэсэгтээ Америкт мэргэжлээрээ ажиллах санаатай байгаа. "Байгаль орчныг сүйтгэдэг" гэдэг талаасаа америкчууд уул уурхайд тийм ч таатай ханддаггүй. Гэхдээ одоо бол уул уурхайн ашиглалтын технологи их хөгжиж байгаа. Ашиглалт явагдахаас өмнөх байгаль орчны үнэлгээ болон ашиглалтын дараа хийгдэх нөхөн сэргээлтийн ажил нь хамгийн чухал. Бас хуулийн дагуух хяналт гэж байна. Жишээ нь , уул уурхайн ашиглалт хийх гэж байгаа компаниуд урьдчилаад бонд тавьдаг. Хэрвээ ашиглалтын дараа "нөхөн сэргээлтээ" хийхгүй бол уг барьцаанд тавигдсан мөнгө нь нөхөн сэргээлтэд зарцуулагдана. Энэчлэнгээр энд бол би техник, технологи, хөгжил дэвшлийн талаар туршлага сууна. Харин дараа нь Монгол руугаа явж өөрийн мэдлэг чадвараа эх орондоо зориулна даа.
Тав: Бусдад тус болох гэсэн зүтгэл
-Г.Галбадрах: Чамайг сургуульдаа амжилтай суралцахын хажуугаар, бусдад тустай "олон нийтийн" ажлууд нилээд хийж байгаа тухай сонссон.
-Т.Тэмүүлэн: Би дээр ярьж байснаар дунд, ахлах сургуулиудад суралцсан туршлагаасаа нилээд зүйл ойлгосон байлаа. Энэ туршлагаа бусад монгол хүүхдүүдтэй хуваалцахын тулд " клуб нээвэл яасан юм бэ?" гэж бодож байсан л даа. Би тэртэй тэргүй олон ч клубуудэд удирдах зөвлөл болон гишүүнээр оролцож байсан юм. Нэг удаа Алтбиш ах надтай уулзахдаа энэ санааг гаргаж хэлэхэд нь би шууд л дэмжсэн. Өмнө нь надад санаа байвч зориг байгаагүй. Харин Алтбиш ахыг "дэмжье" гэхэд нь тэр өдөр нь л бүх зүйлээ тохиролцоод, 1 сарын 16 нд клубийн нээлтээ хийж байв. Гол чиглэл нь:
-Коллежид орж суралцах сонирхолтой сурагчдад зөвлөлгөө өгч туршлагаа хуваалцах,
-Коллежид шалгалт өгөх гэж байгаа сурагчдад хэрэгтэй хичээлээр нь давтлага өгөх,
-Коллежид суралцах оюутнуудад тавих шаардлагын нэг болох " сайн дурын ажлууд"-ыг хамтдаа санаачилж хийх зэрэг ажлууд байсан л даа.
Энэ санаачлагыг эцэг эхчүүд их дэмжиж байв. Тэгээд бид хүүхдүүдэд энэ зорилгоо ойлгуулахаас л ажлаа эхэлсэн.
-Г.Галбадрах: Энэ их сайхан санаачлага байна. Бусдад өөрийн "туршлагаа хуваалцах" гэдэг их сайн үйл. Би бусад хотуудад ч гарч байсан ийм санаачлагуудын тухай сонсож байсан. Хүүхдүүдийн чин сэтгэлээсээ хийж байгаа тус багаддаггүй.
-Т.Тэмүүлэн: Багш нарын баяраар Денверийн монгол сургуулийн багш нарт баярын ширээ засахад нь туслахад л хүмүүс их баярлаж талархаж байгаа юм. Энэчлэнгээр бага гэлтгүй хийж байгаа ажлуудыг минь хүмүүс талархаж дэмжиж байсан нь бидэнд их ч урам өгсөн. Энэ чинь ганц миний санаа туршлага биш, миний үеийн бүх л хүүхдүүдийн санаа туршлага юм шүү дээ. Эцэг эхчүүдийн хамгийн их санаа зовж байгаа асуудал нь "тэдний хүүхдүүд цагаа зөв өнгөрөөхгүй, дэмий зүйлд хэт зарцуулж байгаа байдал" юм билээ. Тэгээд биднийг дэмжиж байгаа хүмүүсийн тусламжтайгаар "Спортын өдөрлөг" зохиож, өөр олон арга хэмжээнүүд зохион байгуулсан л даа. Хүүхдүүд ийм ажилд дуртай оролцож, багаар ажиллахыг ихэд сонирхож байгаа нь анзаарагдсан.
-Г.Галбадрах: Америк дахь нийтлэг зарчим болох "багаар ажиллах" гэдэг содон сонсогдож байна. Энэ бүхэн юунаас эхэлсэн юм бэ?
-Т.Тэмүүлэн: Манай Денверт "Луут завины уралдаан" гэж болдог юм. Их урт завинд 20 хүн суугаад зэрэг сэлүүрдэнэ. Нэг хүн хитэг дээр нь суугаад чиглүүлж байхад, нэг хүн нь ритмтэй бөмбөр цохидог. 20 хүн бөмбөрийн ритмт цохилтоор сэлүүрдэнэ гэдэг амаргүй. Багаар маш сайн ажиллаж, зэрэг сэлүүрдэхгүй л бол хоцорно. Чиглүүлэгч нь газарзүйн байршлаа маш сайн мэдэрч хаана хурдлах, хаана хурдаа хасахыг шийддэг. Ганцаарчилсан спорт их амар байх. Багийн спортод сагсан бөмбөгт 5 тоглогч, волейволд 6 тоглогч, хөл бөмбөгт 11 тоглогч талбай дээр тоглодог. Харин "Луут завин" дээр нийтдээ 22 хүн оролцдог гээд бод доо. Уралдаанд маш их сайн стратеги шаардагдана.
-Г.Галбадрах: Зарим хүмүүс монголчуудыг "багийн спорт"-од амжилт гаргаж чадахгүй гэж боддог.
-Т.Тэмүүлэн: Монголчууд маань ганцаарчилсан спортод их амжилт гаргадаг нь аль хэдийн тогтоогдсон шүү дээ. Харин багийн спортод арай жаахан хойшилдог." Хэрэв монголчууд бид багаар маш сайн ажиллаж сурах юм бол их хурдан хөгжинө дөө", би тэгж боддог юм. Тэгээд л бид, багийн хамтын ажиллагаа хамгийн ихээр шаардагддаг энэ уралдаанд оролцохоор шийдсэн юм.
-Г.Галбадрах: Энэ уралдааныхаа түүхийг сонирхуулаач?
-Т.Тэмүүлэн: Энэ их сонин түүхтэй. 2001 оноос явагдаж эхэлсэн энэ тэмцээнд монголчууд маань эхнээс нь оролцсон юм билээ. Анхны тэмцээнд аваргын төлөө Колорадогийн гал командын багтай уралдаж "тэнцсэн" гэсэн. Тэгээд шүүгч нь шодож, Монголын баг маань аварга болж байж. Колорадогийн гал командын баг гэдэг маань ямар хүмүүс билээ, байнгын бэлтгэлтэй, биеийн мундаг хөгжилтэй. Гэтэл монголчууд маань усанд ч тийм сайн биш хэрнээ, энэ тэмцээнд оролцоно гэж ирээд шууд орж байгаа. Мундаг байгаа биз? Түүнээс хойш хэд хэдэн удаа амжилттай оролцож медаль авсан. Харин 2006 онд анх удаа "Хүүхдийн баг" бүрдүүлж бид оролцсон юм. Тэгж орохдоо 2-р байр эзэлсэн. Энэ маань том амжилт шүү. Нэг их бэлтгэлгүй шахам очоод оролцож байгаа юм.
-Г.Галбадрах: Сайн байна шүү дээ. Түүнээс хойш байнга оролцож байсан уу?
-Т.Тэмүүлэн: 2007 онд ороод дахиад 2-р байр эзэлсэн. 1-р байранд Лаосын баг орсон л доо. 2008 онд бид орж чадаагүй. 2009 онд бид бүгдээрээ 18 нас хүрч байв. "Хүүхдийн" төрөл дэх сүүлийн жил. Тэгээд бид орохоор шийдлээ. Гэтэл бидэнд спонсор байдаггүй. За тэгээд зардал их шаардагдав. Бүртгэлийн мөнгө гэхэд 850 доллар, бэлтгэл болгон 120 доллар, өмсөх ижил хувцас, бэлтгэл хийхээр явах унааны болон хоолны зардал гээд чамгүй их мөнгө хэрэгтэй байдаг. Энэ тэмцээн нилээд олон жил явагдсан болохоор багууд нь чанаржиж, зарим нь байнгын бэлтгэлтэй болсон болохоор бид урьдных шигээ шууд орох аргагүй. "Зардлаа яаж босгох вэ?" гэж бүгдээрээ ярилцаад, зөндөө арга сэдэв. "Костко"-гоос бөөний үнээр нь чихэр худалдаж аваад сургууль дээрээ ширхэглэж зарна, монголчуудын тэмцээн, арга хэмжээ болж байгаа газруудад цай, бууз, хуушуур хийж зарна, эцэг эхчүүд маань их дэмжсэн. Яаж ч хичээгээд бид зардлын тодорхой хэсгээ босгосон л доо. Үлдсэн хэсгээ хүмүүсээс гуйж хандсаар нийтдээ 3500 доллар босгосон. Тэгж оролцсон тэмцээндээ түрүүлж, бид ч бөөн баяр болж байлаа. Хүүхэд бүр нэг санаагаар хичээж зүтгэж байж ийм амжилтад хүрсэн. Энэ бол бидэнд их ч зүйлийг ойлгуулсан даа. Дараагаар нь насанд хүрэгчдийн ангилалд тусгай байрын шагнал, хоёр удаа хүрэл медаль авсан юм байна. Өнгөрсөн жил гэхэд нийтдээ 24 баг орсноос эхний 4 баг нь мэргэжлийн, 6 дахид нь бид орсон. Энэ нь нэг ёсондоо сонирхогчдын түвшинд хоёр дугаар байр бөгөөд бид мөнгөн медаль авсан.Тэгээд бодохоор чамлалтгүй шүү.
-Г.Галбадрах: Би энэ тухай өмнө нь сонсож байгаагүй юм байна. Монголчууд холын Америкт усан спорт, тэр тусмаа завины төрлөөр уралдаж, амжилт гаргаж байна гэдэг сонирхолтой санагдаж байна шүү?
-Т.Тэмүүлэн: Энэ бол монгол хүний төрөлхийн шартай, шазруун араншин юм шиг байгаа юм. Хамгийн гол нь хүмүүс энэ тэмцээнд оролцохдоо "Монгол Улсын нэр гарах юм байна, тэгэхээр бид хамаг байдгаа шавхаж хичээх хэрэгтэй" гэдэг бодол нь их түлхдэг байх. Миний бодлоор бол. Монгол хүн болгон"Миний хийж байгаа ажлын минь үр дүн МОНГОЛ гэдэг нэрээр л үнэлэгдэнэ" гэж боддог. Аав ээж минь хүртэл бидэнд "Хичээлээ сайн хий, ажлаа сайн хий, энэ болгон чинь эргээд Монгол хүн болж төрсний гавьяа, Монгол Улсад минь хэрэгтэй" гэж үргэлж захидаг болохоор бидний тархинд тэгж бууна. Хүн өөрөө л гоё сайхан харагдах, өөрөө л бусдад мундаг болох гэж биш, илүү том зорилгын төлөө яваад ирэхээрээ, шүд зуугаад зүтгэдэг л юм билээ. Бид бусад багуудаас үүгээрээ л ялгарч байсан байх.
-Г.Галбадрах: Өөр хийж байсан бусад ажлуудаасаа дурдвал?
-Т.Тэмүүлэн: 2009 оноос эцэг эхчүүдийн хүсэлтээр хүүхдүүдэд хувиараа тооны хичээлээр давтлага өгч эхэлсэн. Гэхдээ амралтын өдрүүдээрээ . 4 жилийн дараа эргээд харахад, энэ хугацаанд нийтдээ 40 гаруй сурагчид тогтмол хичээл заажээ. Эцэг эхчүүд "Манай хүүхэд Америкийн түвшинд яваад байна, үүнээс арай илүү хөтөлбрөөр явуулахыг хүсч байна" гэж санал болгодог. Ингэж тогтмол байдлаар 2-3 жил хичээллэсэн хүүхдүүдэд мэдэгдэхүйц ахиц гардаг. Тийм хүүхдүүд энэ ахицаараа гүнзгийрүүлсэн түвшинд эсвэл коллежийн түвшинд хүрч хичээллэнэ. Андашгүй ээ, багш нар нь магтаад, сургуулиасаа шагнал авч эхэлдэг юм. Хүүхдүүд эцэг эхчүүд хүртэл баярлаад, урамшина. 7-р ангиасаа эхэлж хичээллэсэн нэг сурагч маань 3 жилийн дараа, Колорадогийн "шилдэг сурагч"-ийн шагнал авсан
-Г.Галбадрах: Сайхан мэдээ байна. Ингэж амжилттай сургаж байгаа аргыг тань сонирхож байна л даа?
-Т.Тэмүүлэн: Хүүхдэд тоо бодох аргыг шууд хэлж өгөх биш, уг тоог бодох аргыг өөрөө бодож олох боломж руу түлхэж өгнө. Хүүхэд тоог бодох гэж суугаад түүндээ анхаарлаа төвлөрүүлэн, задаргаа хийж , сэтгэн бодож байж бодох аргаа олдог. Хүүхэд болгон өөр өөрийн аргатай байх ёстой. Хэрэв тэр аргаа өөрөө нээж олж чадвал зөвхөн тоо бодох ухаанд биш, амьдрал дээр өмнө нь тулгардаг олон асуултын хариуг өөрөө эрж хайж олох чадвартай болно гэсэн үг л дээ. Амьдрал чинь өөрөө бодлого юм шүү дээ. Би энэ хүүхдүүдэд үргэлж хичээл заагаад байна гэж байхгүй. Тэр хүүхэд ч үргэлж надаар заалгаад, зууралдаад байхыг хүсдэггүй. Тэгэхээр өөрт нь байгаа аргыг өөрөө нээж олох боломж нь илүү чухал юм шиг санагддаг юм. Нэг хүүхдэд зааж байгаа аргачлал нөгөө хүүхдэд тохирдоггүй. Дөчин хэдэн хүүхдэд, тус бүрд нь тохирсон аргаар хичээл заагаад ирэхээр би өөрөө ч их зүйл сурч байгаа юм. Багш самбарын өмнө зогсоод олон хүүхдэд хичээл заах, цөөхөн хүүхэдтэй нүүр тулж суугаад ажиллах бол шал өөр. Тиймээс би нэг удаад 2-3 хүүхэдтэй л хичээллэдэг.
-Г.Галбадрах: Ингэснээрээ чи, хүмүүстэй харилцах харилцаанд өөрийгөө давхар бэлтгэж байгаа хэрэг болох нь, тийм үү?
-Т.Тэмүүлэн: Тийм ээ. Үүнийг анзаарч байгаа. Зарим хүмүүс магтуулж, аргадуулж байж сурдаг байхад зарим нь хатуу шаардлага дор, нөгөө нэг хэсэг нь зөвхөн сэжүүрийг нь гаргаад өгчихөд аргаа сонгодог гэдэг ч юм уу, янз бүр. Өнөөдөр би хэн нэгэн хүнд мэдээлэл өгөхийн тулд, эхлээд хүнээ таньж мэдэрч байж , тэр хүнд тохирсон аргаа сонгох чадвартай болж байна. Шинэ сурагчтай болохдоо эхлээд тэр сурагчтай илэн далангүй ярилцаж ойлголцдог. Тэр хүүхдийн араншингаас гадна, "юу хүсч, юу мөрөөдөж " байгааг мэдрэх хэрэгтэй. Тэгж байж л хичээлээ яаж заах аргачлалаа сонгоно. Тэр болгон таарахгүй байж болох ч яваандаа илүү сайн таньж мэдэх тусмаа аргаа өөрчилж болно.Энэ бүхэн намайг хүмүүстэй харилцах маш том урлагт сургаж байгаа. Энэ нь надад хожим хэрэг болно гэж бодож байгаа.
Зургаа: Боломж руу тэмүүлсэн миний гэр бүл
-Г.Галбадрах: Гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?
-Т.Тэмүүлэн: Аавыг минь Түмэнбаатарын Төмөрбат гэдэг. Ээжийг минь Дагвын Мөнхдэлгэр гэдэг. Аав ээж хоёр минь жирийн л хүмүүс. Амьдрахын эрхээр, биднийг сайн хүн болгож өсгөх гэж, юм юм л хийж үзсэн гэдэг. Шилжилтийн үед наймаанаас эхлээд юу эсийг хийх билээ. Хоёулаа Дарханы нэхий эдлэлийн үйлдвэрт ажиллаж байхдаа танилцсан юм билээ. Аав ээж хоёр минь Америкийг зорихдоо илүү их боломж руу тэмүүлсэн байх. Монголд тэдэнд чадвар нь байсан ч, боломж нь байгаагүй байсан юм болов уу? гэж би одоо боддог юм. Энд ирээд хэрхэн гүрийж ажиллаж байгааг нь харахдаа би заримдаа өрөвддөг байсан. Охин дүү бид хоёрын сайн хүмүүжил, сайн боловсролын төлөө зүтгэж байгааг ойлгож байв. Тэгэхээр хариуд нь бид муу байж болохгүй.
-Г.Галбадрах: Олон олон монголчууд ингэж зүтгэж байгаа. Тэр болгон өөрсдийн үр хүүхдийн сайн боловсролын төлөө гэсэн зорилготой. Их мөнгөнөөс , сайн боловсролтой хүүхдүүд илүү сайн "баялаг" болно гэдгийг тэд ойлгож байгаа.
-Т.Тэмүүлэн: Аав ээж хоёр минь бидний боловсролыг их дэмждэг хүмүүс. Хамаатан садангуудын хувьд ч хамгийн ирээдүйтэй, боломжтой "олимпийн найдвар" нь дүү бид хоёр. Тийм болохоор хүн болгон л "ээ дээ хичээж сайн сурна шүү" гэцгээнэ. Яг "яах ёстой"г нь сайн хэлж мэдэхгүй ч, хүн болгон л дүү бид хоёрын төлөө санаа тавьдаг. Намайг ахлах сургуулиа сонгож сурах болоход, бидний тэр үед амьдарч байсан байр минь харьцангүй хямд үнэтэй байсан ч, миний ирээдүйн төлөө арай үнэтэй байртай дүүрэг рүү нүүж байгаа юм. "За яахав хүү минь сайн сургуульд сурах хэрэгтэй" гэж л тэд бодсон байх. Дараа нь Их Сургуульд ороход, сургалтын төлбөр бол их том асуудал болсон."Ямар ажил хийж, яаж төлөх вэ?" гэдэг бол манай гэр бүлийн шийдэх асуудал байлаа. Гэхдээ бид шийдэж чадсан. Үүний төлөө аав ээждээ талархаад баршгүй.
-Г.Галбадрах: Үүнийг ойлгож мэдэрч байгаа гэдэг чинь том ухаарал юм даа.
-Т.Тэмүүлэн: Бодоод байхад амьдрал бол өөрөө сургууль юм. Хэдийгээр би одоо уул уурхайн чиглэлээр Их Сургуульд суралцаж байгаа ч нөгөө талаар АМЬДРАЛ гэдэг Их Сургуульд давхар суралцаж байгаа. Амьдралын Их сургуульд аав ээж гэдэг багштай. Өнөөдөр "би хэн бэ?" гээд бодохоор, аав ээжийнхээ, өвөө эмээгийнхээ тусгал нь, бас үр дагавар нь юм. Энд бас надад эрдэм ном заасан багш нарын гавьяа их бий. Ярилцлагын эхэнд дурдаж байсан, хүүхэд бидний "суурь хүмүүжил" гэдэг эдний л нөлөө. Би багадаа тийм их тансаг амьдралд өсөөгүй. Гэхдээ мөнгөний үнэ цэнийг багаасаа л мэдэрч өссөн. Монголд байхдаа найзын минь ахын ажиллуудаг баарны хаягдал пивоны лаазуудыг цуглуулж тушаагаад хэрдээ хөөрхөн мөнгө олж хэрэгцээндээ зарцуулдаг л байсан. 7 хоногт 20 000 орчим төгрөг олдог байсан гэхээр хэрдээ боломжийн. Хүн өөрийн хөдөлмөрөөрөө л шударга амьдарч байхад аяндаа бүх зүйл сайнаар болдог гэдгийг би аав ээжийнхээ амьдралаас ойлгосон.
-Г.Галбадрах: Нэгэн зорилгын төлөө хамтдаа зүтгэж байгаа гэр бүл гэдэг хамгийн сайхан. Сайн ч муу ч бүх зүйл бие биенээсээ шууд хамааралтай.
-Т.Тэмүүлэн: Манай гэр бүл бол нэг баг юм. Манай багийн хоёр гишүүн нь маш сайн ажиллаж, үүргээ биелүүлж байхад, бид тэднээс дутуу байж болохгүй. Өөрийн хүлээсэн үүргээ бас сайн биелүүлэх ёстой гэж боддог. Хүүхэд аав ээжээсээ их зүйл сурдаг. Бүх зүйл төгс сайн байх албагүй. Алдаан дээрээс ч гэсэн "ингэж болохгүй юм байна" гэж ойлгох нь хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Өөрсдийнхөө амьдралыг ч бусадтай харьцуулж, илүү боломжуудыг олж харж байх нь хэрэгтэй юм шиг. Биднээс илүү сайн амьдарч байгаа хүмүүст атаархах биш, тэднээс суралцаж байх нь бас л хэрэг болдог. Аав ээж хоёр минь бидэнд "Ямар ч юмыг сайн сурах хэрэгтэй. Эцсийн эцэст хүн өөрийн идэх хоолоо өөрөө л олж идэж чаддаг байх хэрэгтэй" гэж сургадаг. Энэ чинь их энгийн ойлголт юм шиг байгаа юм. Хүн хоолоо хийж идэхийн тулд хоол хийх материал хэрэгтэй. Тэр материалыг худалдаж авахын тулд мөнгө хэрэгтэй. Мөнгө олохын тулд хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Хөдөлмөрлөхийн тулд тодорхой хэмжээний чадвартай байх ёстой гэхчилэн.
-Г.Галбадрах: Бидний багад "сурсан бүхэн эрдэм" гэж сургадаг байсан.Бас "алив зүйлийг "их, бага" гэж голж шилж болохгүй" гэхчилэн сануулна. Тэгж өссөн хүүхдүүд их л ажилсаг, юм болгоныг хийж чаддаг болсон байдаг сан.
-Т.Тэмүүлэн: Манайх гэр бүлээрээ Денвертээ анх удаа "хэвийн боов" хийлээ. "Монгол хүн байна даа, цагаан сараар хэвийн боовоор тавгаа засья" гэсэн ярианаас л үүдсэн. Өмнө нь бидний хэн ч "хэвийн боов" хийж үзэж байгаагүй. Тэгээд л туршиж хийж үзсэн. Эхний 2 жилийнх сайн болоогүй ээ. Осолдохгүй хэлбэр нь байсан байх. Аажимдаа сайжирч байгаа юм. Бид энэ хугацаанд өөрийн гэсэн "жор"той болцгоосон. Одоо бол бусдад худалдахад ч "нүүр улайхгүй" болсон. Бас арьсан урлал хийцгээсэн. Би жаахан байхдаа Монголдоо "Хүүхдийн урлан бүтээх төв" -д хичээллэж байсан юм. Аав минь Чехэд арьс, нэхийний чиглэлээр суралцсан, энэ чиглэлийн мэргэжилтэй. Тэгээд л бид арьсан урлалаар бүтээл хийж байгаа юм. Миний анхны бүтээл минь арьсан дээр урласан "Чингис хаан". Одоо ч гэрт минь бий. Энэ бүтээл минь их ч чимхлүүр ажиллагаа шаардаж байсан болохоор бараг 3 сар хийсэн. Тэгээд хийсэн бүтээлдээ урамшаад хүмүүсийн захиалгаар хэд хэдиийг хийлээ. Энэ болгон манай гэр бүлийн эдийн засагт нэмэр болж л байгаа юм. Энэ маань бизнес гэхээсээ илүүтэй сэтгэлийн таашаал, бас нэг хэрэгтэй чадвар юм даа.
-Г.Галбадрах: Тийм шүү. Хүүхэд бага наснаасаа ажил хийж сурах тусмаа урамшиж, улам ч ихийг сурахыг хичээдэг. Эндээс л "эрхийг сурахаар бэрхийг сур" гэдэг сургааль гарсан биз.
-Т.Тэмүүлэн: Би Америкт анх ирээд" хүүхэд харах" ажил хийж байлаа. Дараа нь арай том болоод зуны амралтаараа барилгад будгийн ажил хийж байв. Тэгээд принтерийн хор цэнэглэдэг үйлдвэрт ажилласан. Тийм ажлууд хийгээд цалин авахаараа урамшина. Өөрийн хийсэн хөдөлмөрийн хөлсөөрөө өөрийн хэрэгцээгээ ханган гэдэг аав ээждээ тус болж байгаа нэмэр юм. Аав ээж минь надад мөнгө зарцуулах шаардлага багасахаар гэр бүлийн шийдэх ёстой олон асуудлаа шийдэх боломж нь нэмэгддэг. Би тэр хэрээрээ багаасаа л "биеэ дааж" сурч байгаа юм. Бас өөртөө итгэлтэй болж, ирээдүйгээ өөдрөг харж чаддаг болно.
-Г.Галбадрах: Их баярлалаа. Чиний яриа их сонирхолтой байлаа. Америкт өсч өндийж байгаа монголчуудын шинэ үеийнхний нэгэн төлөөлөл. Та нар бас Монголчууд бидний ирээдүй. Сургуулиа амжилттай төгсөж, зорьсон зорилгодоо заавал хүрээрэй. Амжилт хүсье.
-Т.Тэмүүлэн: Танд бас их баярлалаа. Монголчууд бид ер нь их өвөрмөц хүмүүс шиг байгаа юм. Юмыг их амархан сурдаг. Ямар ч юмыг хийхдээ өөртөө амар хялбар арга болон замыг заавал олж сонгож байдаг. "Үүнийг ингээд хийчихвэл илүү хялбар байх юм" гэж дандаа сайжруулж харна. Хаана боломж нь илүү сайн байна, түүн рүү тэмүүлдэг. Тийм ч болохоор "бидний үе илүү мундаг байж чадах юм" гэж би хааяа боддог юм. Бүх монголчууддаа амжилт, бас сайн сайхан ирээдүйг ерөөе.
...Бид 2 ярилцлагаа дуусгаад тэдний гэрт зочиллоо. Ээж нь, Тэмүүлэнгийн дүү Дөлгөөн," бяцхан гүнж" Мишээл нар биднийг шарсан загасаар дайллаа. Дөлгөөнийг нугардаг, бас Чикаго хотод болж байсан "Америкийн Монголчуудын Мисс"-ийн тэмцээнд оролцож түрүүлж байсныг мэдэх юм. Дөлгөөн одоо Байгаль Орчны Инженерийн чиглэлээр суралцахаар бэлтгэж байгаа юм билээ. Энэ тухай дурдахдаа Тэмүүлэн, "Ах нь уурхай ажиллуулж, дүү нь нөхөн сэргээлт хийх юм" гэж хошигнон өгүүлсэн. Аав нь ажилтай, эзгүй байгаа ч түүний мэндийг надад ээж нь дамжуулсан. Америк хэмээх их гүрэнд өөрсдийн орон зайгаа эзэлж, нэгэн зорилгын төлөө "баг" болон зүтгэж байгаа тэдний гэр бүл надад сайхан сэтгэгдэл төрүүлсэн. Монголын ирээдүй болсон "шинэ үеийнхэн" өөртөө итгэлтэй, өмнөө зорилготой, өөдрөг ирээдүй рүү бардам харж байна. Тэгэхээр бид ирээдүйдээ итгэхгүй яах юм бэ? Та нартаа амжилт хүсье.
...Жич: Т.Тэмүүлэн уул уурхайн сургуульд үзэж судалсан лекцүүдээсээ орчуулж өөрийн нээсэн шинэ сайтдаа байршуулж байгаа юм билээ. Үүнийгээ тэрээр "Монголдоо, өөр хаана ч юм бэ, энэ мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутнуудад хэрэг болж магадгүй" гэж тайлбарласан юм. Хэрэв сонирхвол, түүний бусдад дэм болох гэсэн сайхан сэтгэлийн орон зайг мэдэрч болох юм.
\ http://intro2mining.webs.com/ \
Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах
e-mail: gala_mn@yahoo.com 2013-03-26
