СУРАХАД- Насны хязгаар үгүй, сэтгэлийн хязгаар буй -ЯРИЛЦЛАГА-ЦУВРАЛ 10

...Ш.Баатарын түүхийн сэдвээр бичсэн олон сонирхолтой бичлэгүүдийг би нет-ээс уншиж байсан л даа. Тэр бичлэгт нэлээд ул суурьтай судалгааны, ул үндэстэй онолын өгүүлэмжүүд байдаг болохоор түүнийг түүхч хүн гэж бодож байлаа. Харин дараа нь компьютерын мэргэжилтэй хүн гэхээр нь бага зэрэг гайхаад өнгөрсөн. 2 жилийн өмнө би Сан-Францискод очиход бид танилцаж, нэлээд удаан яриа өрнүүлсэн юм.

Xарин энэ цуврал ярилцлагыг эхэлж байхдаа түүнийг заавал оролцуулах хэрэгтэй гэж бодож байв. Саяхан түүнийг зорьж очиж, бид хамтдаа нэгэн оройг ярилцаж өнгөрүүллээ. Түүний тухай нэг биш ярилцлага болон нэвтрүүлэг гарч байсан хэдий ч энэ удаад би түүнээс хос мэргэжлийнх нь тухай болон олон жил Америкт амжилттай ажиллаж, их зүйл бүтээж яваа чин сэтгэлийн үгийг л сонсохыг хүслээ.

Ширчингийн Баатар

Нэг. Намтрын товчоон

Төгссөн сургууль

1983 онд Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хотын 1 дүгээр 10 жил

1988 онд Зөвлөлт Холбоот Улсын Новосибирск хотын цахилгаан техникийн дээд сургууль

1991 онд Япон улсын Айчи мужийн Нагоя хотын их сургуулийн Япон хэлний сургууль

1997 онд Япон улсын Шизүока мужийн Хамамацугийн Анагаах ухааны дээд сургуулийн докторантур

1998 онд АНУ-ын Бостон хотын Харвардын Анагаах ухааны их сургууль, Кэймбриж хотын Массачусеттсийн технологийн дээд сургуулийн хамтарсан Анагаах ухаан, технолoгийн тэнхимд докторын дараагийн сургалт /пост-док/

Ажилласан газар

1988-1989 онуудад Эрүүлийг хамгаалах яамны харъяа Эрүүл мэндийн удирдлагын эрдэм шинжилгээний үндэсний төвд комьпютерын мэргэжилтэн, эрдэм шинжилгээний ажилтан

1989-1990 онуудад ШУА-ын харъяа Анагаах ухааны хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан

1997 онд Хамамацугийн Анагаах ухааны дээд сургуульд, Фүжицү компанийн эрдэм шинжилгээний ажилтaн

1999 онд Оракл компанийн харъяа КийTекс компанид програм хамгамжийн инженер

2000-2002 онуудад ТенФолд компанид програм хамгамжийн инженер, ахлах мэргэжилтэн

2003 оноос өнөө хүртэл Оолстэйт даатгалын програм хамгамжийн компанид зөвлөх мэргэжилтэн

Ажлын бус цагаар

2006-2009 онуудад Станфордын их сургуулийн Түүхийн танхимд Марк Манкл профессорын туслах (хагас цагаар)

2010-2011 онуудад Станфордын их сургуулийн Зүүн өмнөд Азийн хэл соёл судлалын танхимд Альберт Дийн профессорын туслах (хагас цагаар)

2007-2011 онуудад Бөркелей дэх Калифорнын их сургуулийн Зүүн өмнөд Ази судлалын хүрээлэнд зочин эрдэмтэн

 

Хоёр. Хөдөө өсөхөд амьдралын хар ухаанд суралцдаг

Г.Г- Уугуул нутаг хаана билээ?

Ш.Б- Би Өвөрхангай аймгийн Уянга суманд төрсөн. Аав ээж хоер маань Улаанбаатарт оюутан байсан болохоор би хөдөө эмээ, нагац ах нартайгаа өссөн л дөө. 1966 оны Улаанбаатарын үерээс хойш аав ээж хоер минь болгоомжлоод эмээ дээр аваачиж өгсөн гэдэг. Хөдөөний хүүхдүүдийн адил морь унаж, адуу үхэртэй хөөцөлдөж, хонь хариулж, малчин хүний өдөр тутмын хар бор ажил хийж өслөө.

Г.Г - Хөдөөний хүүхдүүд их ч ажилсаг хэрнээ их ч хэрсүүдүү болж өсдөг.

Ш.Б- Хөдөөний амьдрал "Сонин сайхан юутай байна?" гэдэг мэндчилгээнээс эхэлдэг. Мэдээллээс алсxан байдаг хэдий ч хөдөөнийхэн юм болгоныг л сонирхоно. Би хонь хариулж явахдаа ном сонин их уншдаг байлаа. Өвлийн цэнхэр тэнгэрийн доогуур онгоц нисэхийг харах бүрдээ "онгоцонд сууж үзэх юмсан" гэж мөрөөднө. Нэг өдөр эмээдээ энэ мөрөөдлөө хэлсэн чинь "-Чи нас залуу байна. Онгоцонд суух битгий хэл, суухаас ч айх цаг ирнэ." гэж хэлж билээ. Өнөө хэр тэр үг миний санаанаас гардаггүй юм.

Г.Г-Миний мэдэхийн тэр үеийн хөдөөний хөгшчүүд их л гүйлгээ ухаантай, их ч зүйл захиж сургадаг байсан санагддаг юм. Магадгүй нүүдэлчин амьдрал, хүн байгалийн шүтэлцээ нь танин мэдэх, ухаарах их сургууль болдог байсан байх.

Ш.Б- Монголчууд малдаа төдийгүй, байгальдаа зохицож амьдардаг. Хүн бол байгалийн өмнө өчүүхэн гэдгийг маш сайн мэдэрдэг. Нэгэнт байгальдаа зохицож амьдрах амьдрал нь хүссэн хүсээгүй их ухаан шаардана. Хэзээ нүүж, хаана нутаглах, малаа хааш нь билчээж, хэдийд нь хариулах гээд ямагт л хүнээс гүйлгээ ухаан, зөв шийдвэр шаардаж байдаг. Энэ бол асар их ухаан, зан заншил, соёл явж байгаа юм. Малтайгаа харьцаж сурна гэдэг их том соёл. Морь нохой эзнийхээ занг сайн мэдэрдэг ухаантай амьтад. За тэгээд гэрийн соёл гэж их нандин зүйл байна. Ах захаа хүндэлж, тэдний үгийг сонсож, амьдралд суралцдаг. Нүүдэлчдийн ахуй нь амьдралын өдөр тутмын үйл бүхэнд тохирсон өөр өөрийн арга домтой байдаг. Мал хээр хонолоо гэхэд хайчны амыг ямар нэг юмаар боогоод тотгондоо уячихна. Хээр хоносон малаа хангайн амьтнаас хамгаалж байна гэсэн үг. Монголчууд биднийг нүүдэлчин амьдралаас нь салгачихвал бид хэн болж орхих вэ?

Г.Г- Тийм шүү. Хөдөөний их ажлын хажуугаар багадаа хэр бичиг сурав?

Ш.Б- Манай нутгийн Онгийн хүрээг тараагаад артель болгосон байсан. Залуу лам нар хар болж артельд гэрийн мод хийнэ. Тэр үед "Уянгын цоохор гэрийн мод" гэж их алдартай байлаа шүү дээ. Нутгийн 60, 70 настай өвгөчүүд гэдэг чинь тэр чигээрээ "амьд судар". Тэр үед би түвд хэл унших төдий болтлоо заалгасан юм. Худам монгол бичгээ заалгасан. Өвөгчүүл хөгшчүүлийн дэргэд өссөн нь хожим миний амьдралд их нөлөөлсөн дөө.

Г.Г - Түвд хэл сурах амаргүй юу?

Ш.Б - Түвд хэл сурсан юм юу байхав. Га, ха, га, на бол заалгаж байлаа. Mонголчууд түвд хэл сурах их нарийн аргатай байсан юм билээ. Өвөгчүүлийн хэлж байснаар эхлээд номоo цээжилнэ. Цээжилснийхээ дараа бадаг бадгаар нь тархиндаа утгачилaн задалж ойлгоно. Үүнийгээ утгыг цохих буюу бясалгах гэнэ. Эхлээд цөөхөн бадгаар номоо цээжилж утгыг ойлгож байсан бол аажмаар тоог нь ахиулсаар том номыг бүтнээр цээжилж, утгыг нь тайлдаг байж. Номоо сурсны дараа сурснаа шүүж хоорондоо ном хаялцдаг гэсэн. Ийм аргаар шавь нарынхаа чадварыг ялгаж, зиндаа тогтоон цааш сургадаг байжээ. Ер нь Дорнын соёл, сургалт хүнийг нэг талаас их хөдөлмөрч, нөгөө талаас өөрийн зиндааг мэддэг болгодог. Ном судалж буй шавь болгон таван ухааны ном үздэг байж. Харамсалтай нь энэ бүхэн өдгөө үгүй болж байна даа.

Г.Г -Нэг хэсэг манай сургалтад хүүхдийг цээжлүүлж сургадаг арга байсан л даа.

Сайн муу үр дагавраас нь болоод больсон гэдэг.

Ш.Б- Хүн ер нь аливаа юмыг эхэлж сурахдаа "энэ хүнд хэцүү" гээд бодчихоор

шантраад сурдаггүй. Харин эсрэгээр нь "энэ их амархан" гэж бодвол мэрийгээд сайн сурч чаддаг. Сурна гэдэг сэтгэлийн л юм шүү дээ. Нөгөө талаас дорнын бичгийн соёл гэж их айхтар юм байна. Жишээлбэл хятад хэлэнд "үүр цайх" гэсэн утгатай олон янзын ханз үсгийг хүн болгон өөрийн тогтоосон мэдлэгээрээ л тайлж ойлгоно. Өөрөөр хэлбэл ямар ч ойлголтыг тухайн хүн яаж сурснаараа л хүлээж авдаг. Яг үүн дээр нэмж хэлэхэд монгол бичиг, соёл уламжлалыг судлах тутам монгол хэл бол их нарийн бүтэц зохион байгуулалттай хэл гэж хэл шинжээч эрдэмтэд үздэг юм билээ. Хүн өөрийн үндсэн хэлээ хичнээн өндөр түвшинд яаж сурнав, гадaaд хэлийг яг л тэгж сурч чаддаг гэсэн.

Г.Г -Үүнтэй би ч санал нэг байна. 1 дүгээр ангидаа хаана суралцав даа?

Ш.Б -1 дүгээр ангидаа Уянга сумын төвийн бага сургуульд орсон. Намайг дунд сургуульд аймгийн төвд ороход эмээ минь дагаж, аймгийн төвийн ойролцоо хэдэн малтайгаа нүүж ирсэн л дээ. Намайг 10 дугаар анги төгстөл ирэн очин байсан. Аав ээж маань сургуулиа төгсөөд аймагт ажиллах болсoн хэрэг. Харин 1983 онд 10 дугаар ангиа төгсөөд уралдаант шалгалтад орж, 60-aac 59 оноо авч тэргүүлж байлаа. Уг нь түүхч болох сонирхолтой байсан чинь, хүн болгон л ирээдүйтэй чухал мэргэжил гэсээр ЭВМ буюу Тооцоолон бодох электрoн машины инженер гэдэг хуваарь авсан даа.

Гурав: Гадаадад суралцсан он жилүүд

Г.Г- Тэр үед энэ хуваарийг хамгийн сайн хүүхдүүд шилж авч, ихэвчлэн гадаадад

суралцаж байсан даа.

Ш.Б- Энэ хуваарийнхаа дагуу ОХУ-ын Новосибирск хотод НЭТИ-д очиж суралцсан.

Манай курсийнхэн жигд сайн хүүхдүүд байлаа. Дөрвөн монгол оюутан улаан дипломтой төгссөний нэг нь би. 1988 онд сургуулиа төгсөөд Эрүүлийг хамгаалах яамны нэр дээр суралцсан болохоор ЭХЯ-ны харъяа Эрүүл мэндийн удирдлагын эрдэм шинжилгээний үндэсний төвд комьпютерын мэргэжилтнээр ажиллав. Тэндээсээ манай төв ШУА-ын харъяа Анагаах ухааны хүрээлэнд нэгдлээ. Тэр үед АУХ-д 300-гаад эрдэмтэн ажиллаж байсны 200-гаад нь дандаа залуучууд байсан. Oдоо миний мэдэхийн 50-иад нь гадаадад ажиллаж байгаа.

Г.Г -АУХ-ийн талаар өмнө нь Б. Гансувдтай хийсэн ярилцлага дээр маш сайнаар дурдагдаж байсан. Тэр үед боловсон хүчний бодлого нь үнэхээр сайн байсан юм шиг билээ.

Ш.Б -1988 онд Сайн нарын Зөвлөлийн тогтоолоор гуравдагч оронд мэргэжилтэн бэлтгэх шийдвэр гарсан юм. Үүний тулд салбар бүрээс 2-3 хүн сонгож, нийт 80-уулаа МУИС дээр англи хэлний түргэвчилсэн сургалтанд хамрaxaд би багтлаа. Тэдний дунд олны танил Политехникийн их сургуулийн ректор байсан Бадарч багш, Байгаль орчны яамны сайд болсон Барсболд, хүний гавъяат эмч нэрт дуун хөрвүүлэгч М.Шагдарсүрэн зэрэг хүмүүс байлаа. 1989 онд Америкийн ЭСЯ-аар дамжуулан Станфордын их cургуульд суралцах хүсэлтээ явууллаа. Тэр үед бүх материалаа шуудангаар л явуулаад xариу нь гурван сар болоод ирсэн. Сургалтын төлбөрөөс чөлөөлөөд, амьдрах зардлаа өөрөө даахаар зөвшөөрсөн байв. Тэр үед амьдрах зардлаа өөрөө төлөх боломж, бас тийм ойлголт ч байсангүй. Тэгээд Боловсролын яамны зөвлөснөөр Японы ЭСЯ-нд материалаа өглөө. Харин Япон улсын Cоёл боловсролын яамнаас миний зардлыг дааж, нэг жил Японд сурахыг зөвшөөрсөн хариу ирсэн.

Г.Г -Тэр үед сонголт хийх боломж нь харьцангүй байж дээ?

Ш.Б -Гуравдагч оронд Mонголоос сургах эхлэлийн үе байсан. Энэ бол манайд ардчилал эхлэхээс өмнө барьж байсан төрийн бодлого л доо. Японд суралцахыг зөвшөөрөх үед би Итали улсын Ром хотноо Дэлхийн Эрүүл Мэндийн Байгууллагын /ДЭМБ/ зохиоx нэгэн хуралд явахaaр бэлтгэж байсан. Xамт ажиллаж байсан Г.Бүрэндэйгээ oрондоо явуулах болоод, Төв банкaнд албан ёсоор зөвшөөрөгдсөн 15$-oo солиулав. Г.Бүрэндэйгийн зардлын мөнгө 500$-оос 100$ нь зээлж авaaд Япон явж байлаа. Бээжинд буусан чинь намайг гаалийн шалганаар гаргаад эргүүлж оруулахдаа нисэх буудлын татварт 25$ авчихав. Хэрэв 15$-тойгоо гарсан бол тэгээд л тэнд гацах байсан байх. Өмнө нь ДЭМБ-ын шугамаар Энэтхэг явж байсан тул арай хашир хандсан юм.

Г.Г -Тэр үед гадаад валют дээр нэлээд хатуу хяналттай байсан. Картын бараатай байлаа шүү дээ. Харин ч сайн зохицуулжээ.

Ш.Б -Наритaд буухад нэг япон хүн тосч аваад Токиод хүргэлээ. Тэндээсээ “шинкансэн” хурдан галт тэргээр Нагоя-д очив. Япон орон гэж миний төсөөлж байснааc огт өөр, дан тутаргын талбай харагдаж билээ. Өмнө нь Дорно дахины хүрээлэнгийн Дүнгэрячил багшийн хичээлд сууж бага зэрэг япон хэл үзэж байсан ч энд хагас жил хэлний курст суралцсан. Тэгээд 1991 оны 4 сард сургуульдаа очлоо. Нэг жил судлаач-оюутнаар суралцсан. Тэр хугацаандаа аспирантурт шалгалт өгч тэнцээд 5 жил үргэлжлүүлэн суралцав. Энэ хугацаандаа “Хүний тархины цус алдалтыг мониторинг хийх” чиглэлээр эмнэлгийн компьютерийн ухаанаар докторын зэрэг /PhD/ хамгаалав. Америк, Канадад болсон олон улсын хурлуудад илтгэл тавьж, гэр бүлээрээ аялал хийж, хүүхдүүд өсч торниж байсан болохоор Японд амьдралынхаа 7 жилийг тун зав чөлөө муутай өнгөрүүлсэн дээ.

Г.Г -Сургуулиа PhD-тэй төгсөөд?

Ш.Б -Барууныхныг бурханчлан шүтдэг орос сургалтаар /школаар/ явсан надад Японд сурсан нь үзэл санааны асар том ертөнцийг нээж өгсөн юм. Нэг ёсондоо миний ертөнцийг үзэх үзэл, өөрийгөө үнэлэх үнэлгээ япон хүмүүсийн хэмжээнд очсон байв. Сургуулиа төгсөөд япончуудаас суралцсан ёсоор өөртөө шууд л өндөр зорилт тавилаа. Хэрэв үргэлжлүүлэн сурвал зөвхөн АНУ-ын Харвардад л очино гэж өөртөө зорилго тавьсан. Харвардын их cургууль жилд 300 орчим гадаад оюутнуудаас ярилцлага авдаг бөгөөд түүнд тэнцсэн 50 пост-док оюутны тоонд би багтсан юм. Харвардын их cургууль намайг 18 сарын хугацаатай пост-докт сургах зардлыг даах, харин амьдрах зардлаа өөрөө олох болзол тавив. Би суралцаж байхдаа Япон удирдах багшдаа судалгааны ажилд нь их тусалж, нэлээд дотно харилцаатай явж ирсэн учир тэрээр надад хандаж "-Харвардад хүссэн болгон ороод байдаггүй юм. Чамд туслах нь миний нэр төрийн хэрэг. Хэрвээ чиний ажиллаж буй Фүжицү компаниас сургалтын тэтгэлэг олж өгч чадахгүй юм бол би чамд сар бүр 3000$ өгнө” гэж ам гарсан. Харин багшийн хүсэлт гаргасан ёсоор Фүжицү компани надад тэтгэлэг олгохоор болов.

Г.Г -Үүнийг багшийн тань сайхан сэтгэлээс илүүтэй таны ирээдүйд, танд итгэсэн итгэл юм гэж ойлгож байна.

Ш.Б -Харин тийм. Япон профессор маань надад үнэхээр итгэж байсан хэрэг. Япончууд хэрвээ ам гарвал заавал биелүүлдэг, хүнтэй насан туршдаа нөхөрлөдөг тууштай хүмүүс. Япончууд алив зүйлд маш нарийн тооцоотой, бүх зүйлийг урьдчилж яг таг болгож байж хөдөлдөг. Гэтэл би "очоод аргаа олно доо" гэж монголоороо бодcоор 1997 оны 8 сарын 31-нд Бостон хотын Лооган ниcэх буудалд буулаа. Эхнэр бид хоёр, бага насны хоёр хүүхэдтэй учир байр олох амаргүй ч аз таарч бидэнд нэг Сингапур хүн тусалж байр хөлслүүлсэн.

Г.Г -Харвардад сурна гэдэг их л нэр төрийн хэрэг. Мэдээж хичээж байсан байх?

Ш.Б –Харвардад сурна гэж юу байх вэ, сурсан зүйлээ баталгаажуулж эрдэм шинжилгээний ажил хийхээр ирсэн хэрэг. Харвардын визээр АНУ-д орж ирсэн ч миний пост-док программ нь Харвардын их сургуулийн Анагаах ухааны их сургууль /Harvard University School of Medicine/, Массачусеттсын технологийн дээд сургуулийн /Massachusetts Institute of Technology/ хамтарсан Анагаах ухаан, технологийн тэнхимд /Department of Health Sciences and Technology/ харьяалагдаж байв. АНУ-д алдар нэр нь түгсэн Бостонгийн таван том эмнэлгийн /Mass General Hospital, New England Medical Center, Brigham and Women’s Hospital, Beth Israel Deaconess Medical Center, Children’s Hospital Boston/ хооронд мэдээллийг чөлөөтэй хөрвүүлэх Database Virtual Repository төслийн хүрээнд “Тархины цус харвалтын дараах цусны бүлэгнэлийн хэвийг алдагдуулахгүй барих эмчилгээнд мониторинг хийхийг фази-ложигийн /fuzzy-logic/ аргаар зохицуулах” сэдэвт эрдэм шинжилгээний сорилтын ажлыг би хийж эхэллээ. Японд тархин дахь цус алдалтын эзлэхүүн, цусны тархалт, тархины мэдрэлийн системд учруулах хохирлыг Fluid Dynamics аргаар супер-комьпютер дээр бодож байсан надад, орчин өөрчлөгдөж энгийн PС дээр MySQL, Java ашиглаад прототайп программ бичиx болсон нь технологийн хувьд ухралт хийсэн мэт байсан боловч, дэлхийн сор болсон оюуны өндөр потенциалтай хүмүүстэй уулзaж тэдний яриа хөөрөөг сонсох нь үнэхээр гайхалтай байлаа.    Судалгааны дээд шатны зарим сэдвээр МИТ дээр хичээл авах шаардлага гардаг байв.     Хичээлийн танхимд нохойтойгоо орж ирээд хичээлээ заадаг профессорыг МИТ-д анх хараад ихэд гайхаж билээ.

Тэгэхэд би Америкийг үнэхээр чөлөөт ертөнц юм байна гэж ойлгож авсан даа. Пост-док дүүргэхийн алдад Монголдоо буцаж салбартаа ажиллах, Америкт мэргэжлээрээ ажиллах, тун болохгүй бол Японд очиж Фүжицү компанид өмнө хийж байсан ажлаа хийх гурван сонголтын зөрлөг дээр ирж, аль алийг нь сайтар тандаад үзсэн. Харамсалтай нь харих гэхээр зах зээлийн нугачаанд бүдэрч манай хүрээлэн бараг тарчихсан байв. Японд очихоор нэгэн хэвийн амьдралын загварт орох байлаа. Тэгээд хоёр хүүхдийнхээ ирээдүйг бодож АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаад хүчээ сорихooр шийдсэн.

МИТ дээр ирээд оюутнуудаас ажилд авах сурталчилгаа хийдэг олон компаниудын уулзалтанд байхад эхлээд нэлээд боломжийн нөхцөл амласан, Mission-Critcal Software хийдэг, Оракл корпорациас тасарч буй КийТекс компанид ажилд орох боллоо. Энэ тухайгаа удирдагч профессортоо хэлэхэд тэрээр миний ирээдүйн кареерын төлөө санаа зовж байсан болохоор их баяртай хүлээж авсан. Ер нь пост-докийн зорилго бол тэр хугацаандаа ажил олох асуудал юм. Миний ажиллах компани Рэдвүүд хотод байдаг учир бид 1998 оны 10 сард Сан-Франциско нүүсэн.

Дөрөв: Сурахад насны хязгаар үгүй

Г.Г -Энэ компанид компьютерийн программчиллын чиглэлээр ажилласан уу?

Ш.Б -Компьютерийн программ хангамж зохиох бол миний үндсэн мэргэжил. Би ОХУ, Япон, Америкт энэ мэргэжлээр суралцсaн. Жилийн дараа КийТекc маань Ораклын хяналтаас гарч Тэнфолд хэмээн нэрээ өөрчилсөн ба ТэнФолд компанидaa би бараг 4 жил ажилласан. Ныю-Йорк дахь Олон улсын худалдааны төвийн хоёр өндрийг лалын алан хядагчид онгоцоор мөргөсний дараа Америк оронд эдийн засгийн хямрал эхэлж, Мэдээлэл технологийн салбар маш их нэрвэгдсэн. Би энэ компанидаа 172 дахь ажилтнаар орж байсан бол манай компани хамгийн их томрохдоо 1300 орчим ажилтантай болж үзсэн. Хямралын жилүүдэд нэг удаа 200 хүнээр 6 удаа цомхотгол хийж, сүүлийн 80 хүний дотор би үлдэж байлаа.

Надад МИТ-гийн нэр хүнд, докторын зэрэг хоёр маш их тус болсон доо. Компани маань хаалгаа барих үед үлдсэн хүмүүс манай компанийн бүтээсэн программ хангамжийг хэрэглэдэг бусад компаниудaд тарж ажилд орсон юм. Надад Нью-Йорк нүүвэл Чэйс Манхатн банкинд, Лос Анжелес нүүвэл Беверлий Хийлзийн Седар Шинай эмнэлэгт орох боломж бас байв. Гэтэл аз болж Чикагод төвтэй Оолстэйт даатгалын компани Цахиурын хөндийд салбараа нээж, манай компанийн бүтээсэн программ хангамжийг тасалдуулахгүй авч явахын тулд бидний 20-иод хүнийг ажилд авсан юм. Америкт хөдөлшгүй хөрөнгийн даатгалаар эхний 3-т ордог Оолстэйт компани нь намайг 2003 онд ажилд ороход 65 мянган ажилтантай байлаа. Эдийн засгийн хямралын жилүүдэд цомхотгол явагдсаар одоо 30 мянган ажилтантай болтол буурсан ч даатгалын салбартаа хамгийн нөлөө бүхий компaнийн нэг хэвээр байна. Энэ компаний Mэдээлэл технологийн салбарт нийт 2000 орчим хүн байдгийн өчүүхэн хэсэг нь энэ Цахиурын хөндийд ажиллаж байна.

Энэ олон жил Mэдээлэл технологиор ажиллаад мэдэж авсан гол зүйл бол, бусадтай найрсаг байх, аливаад хүлээцтэй бодож байж сэтгэлээ илэрхийлэх, хавь ойрын юм асуусан хүн болгонд боломжоороо туслах, хийж байгаа зүйлдээ үнэн эксперт болох хэрэгтэй юм байна гэдгийг гүн мэдэрсэн. Дарга болох амбицтай, хэт их цалинд шунасан хүмүүс амархан дэвшиж амархан унахыг нүдээр харлаа. Тушаал дэвшихээр эхлээд нарийн мэргэжлээсээ хөндийрч зэвэрдэг, хоёрт хэт том дарга нартай ойртож хэн нэгэнд нь таалагдахгүй болох магадлал өндөр болдог. Яг мэдэх ёстой юмаа яс мэддэг хүнийг тийм амархан аваад хаячихдаггүй юм шүү. Үүнийг л профешнализм гээд байгаа юм.

Г.Г -Америкт хүн өөртөө байгаа боломжоороо өөрийгөө хөгжүүлэх боломж нь их юм даа?

Ш.Б -Өөрөө сонгож өөрийгөө хөгжүүлэх боломж нь үнэхээр сайн. Энд 60 нас хүрсэн хүн ч их дээд сургуульд суралцаад л явж байдаг, тэдэнтэй номын санд хичээлийн зааланд их тааралддаг юм. Тэдний ихэнх нь залуу насандаа мэргэжлээрээ ажиллачихаад, тэтгэвэртээ гараад сонирхсон зүйлээ судалж, энэ чиглэлээрээ суралцаж эхлэх нь ердийн л үзэгдэл. Залуудаа ямар нэгэн шалтгаанаар биелүүлээгүй хүсэл мөрөөдлөө биелүүлж байгаа хэрэг.

Хүн ер нь аливаа зүйлийг сурахад насны хязгаар гэж огт байхгүй, сэтгэлийн хязгаар л харин бий. Өөрөө сурах дургүй бол хичнээн залуу байгаад ч нэмэргүй. Харин сурах дуртай бол хичнээн хөгшин байгаад ч амжилтад хүрч болно. Ялангуяа хүмүүс өнөө цагт зөвхөн нэг мэргэжилдээ баригдалгүй 2,3 дахь мэргэжлийг сонгодог болж. Үүнийг Америкт “double major” гэж нэрлэдэг. Энэ нь нэг талаас хувь хүний сонирхол, нөгөө талаас мэргэжлээрээ хөрвөх боломж бий болгодог. Бас амьдралын давхар баталгаа болж өгнө.

Г.Г -Танаас үүнийг асуух гээд байлаа. Таныг компьютерийн мэргэжилтэй гэдгийг мэднэ. Гэтэл сүүлийн үед түүхээр, тэр тусмаа Хятаны түүхээр их ч судалгаа хийж байна. Заримдаа компьютерийн мэргэжилтэй юм уу? Түүхийн мэргэжилтэй юм уу? гэж гайхахад хүрдэг байсан.

Ш.Б -Түүхийн талаар бол 2005 онд Монгол явж түүх археологийнхонтой уулзаж ирээд, 2006 оноос судалгааны ажилд албан ёсooр орсон. Дэлхийд алдартай Станфордын, Бөркелей дэх Калифорны их сургуулиудын номын сангууд саахалтын зайтай дэргэд байхад ийм боломжийг алдаж болно гэж үү? Энэ номын сангууд бол судлаачдын хувьд жинхэнэ мөрөөдөл нь байдаг. 2006 оноос Марк Манкл гэдэг Станфордын их сургуулийн профессорын туслахаар ажиллаж эхэлсэн. Түүний багш нь Монголын нууц товчоог англи хэлэнд аль 60-аад онд орчуулсан Харвардын их сургуулийн профессор Францис Вүүдман Клийвз гэдэг хүн байжээ. Манкл багш Клийвз профессорooр Харвардад  монгол хэл анх заалгасан юм байж. Энэ профессорт монгол хэл дээр материал хайх, орчуулж өгөх, заримдаа монгол хэл заах зэрэг туслахаар ажиллаж байхдаа Станфордын номын сангуудыг бүрэн ашиглах эрхтэй карт нээлгэв. Бид 2009 он хүртэл хамт ажиллаад тэрээр 2009 онд Бутаны эзэн хааны зөвлөхөөр ажиллахаар цаст Хималайн орныг зорьсон.

Дараа нь Альберт Дийн гэдэг Станфордын их сургуулийн профессор, xятад судлаач эрдэмтэнтэй хамтран ажиллав. Тэрээр 50-иад онд Бөркелей дэх Калифорны их сургуульд сурч байхдаа Хэйсингийн Монгол-Англи толь дээр ажиллаж Хинган Гомбожав гуайн авч ирсэн монгол үсгийн бичгийн машинaaр толийн эхийг цохиж оруулсан юм билээ. Дийн профессор торгоны зам, нүүдэлчдийн соёл иргэншил, хятаджсан нүүдэлчин аймгууд болох Зургаан төрийн түүхийг судалдаг, 80 орчим настай хүн. Бид хоёр өмнө нь олон хурал дээр тааралдаж яриа өрнүүлж байсан тул намайг сайн мэддэг байв. Эртний өвөг монголчуудын угсаатны зүйн талаар би өвгөн эрдэмтэнд тусалдаг. Жишээлбэл, Умарт Вэй улсын оршуулгын ханын зурган дээрээс монгол гэрийн үүдэнд хонь өрцлөн төхөөрч буй хоёр хүний зургийг анзааран олж түүнд хэлж өгөх, эмээлийн дөрөөний талаарх эртний булшнуудын материал хайж өгөх, одооны монгол заншлаас аль аль нь нэн эртнийх болохыг тодорхойлох зэргийг дурдаж болно.

2007 оноос Бөркелей дахь Калифорны их cургуулийн Зүүн өмнөд Ази судлалын xүрээлэнд Хятан судлалын зочин судлаачаар ажиллаж байгаа. Харвардaд манж, монгол хэл зааж байсан Жэймз Боссон багштай анх би Харвардын Ази судлалын Енчин номын сангийн монгол номын тасагт танилцсан юм. “Мял Богдын намтар” гэдэг номыг эргүүлж зогстол нэг цагаан толгойтой америк хүн хажуунаас “-Наадах чинь миний хэвлүүлсэн ном” гэж сайхан монгол хэлээр хэллээ. “-Таны нэрийг хэн гэдэг вэ” гэтэл “-Миний нэрийг монголоор Мэргэнбат гэдэг юм аа, Далив хутагт багш маань надад хайрласан нэр” гээд инээж байсан юм даа. Боссон багш маань чөлөөнд гараад Бөркелейд буцаж ирсэн. Тэрээр одоо миний супервайзор хийдэг юм.   Ер нь монгол xүн урьдын өвөг дээдсийн тавьсан сайн ерөөлөөр эрхэм сайн хүмүүстэй учирдаг гэдэгт би итгэдэг. Би Америкт ирээд Ажаа гэгээн хэмээх нэгэн эрхэм хүнтэй танилцаж нөхөрлөсөндөө их баяртай явдаг юм. Тэрээр намайг Далай ламтай олон удаа уулзуулсан даа. Мөн сайн ерөөлөөр учирсан Монголчуудын холбооны олон сайxан нөхөд бий.

Г.Г -Энэ үнэхээр сайхан санагдаж байна. Гэхдээ энэ бүхнийг яаж амжуулж хийж чадаж байна аa?

Ш.Б -Амралтын хагас, бүтэн сайн хоёр өдрөө судалгааны ажилдаа зориулдаг юм. Түүхийг ул үндэстэй сайн судлахад хятад хэл маш их үүрэгтэй. Тэгээд хятад хэл бие даан суралцаж байна. Дургуйд хүчгүй гэгчээр нэг их сайн явахгүй юм. Гэхдээ дундад эртний хятад хэлээр мэргэжлийн ном зохиол хэрэглэх хэмжээнд хүрсэн. Монголын эрдэмтэн судлаачид маань эртний хятад хэлээр бичсэн археологийн олдворуудыг заримдаа уншуулдаг, түүнд нь их урам ордог доо. Орос, япон, англи, хятад, бага зэрэг манж хэлээр эх сурвалжуудыг үзэж судална. Олон хэлээр уншина гэдэг oлон хүний сэтгэхүйгээр асуудалд хандах боломж олгодог. Амьдралын эрхээр англи, орос, япон хэлийг үзсэн, ашиг сонирхолын үүднээс хятад манж хэлийг үзэж байгаа. Монголын эртний түүхийг судлaя гэвэл заавал хятад хэл үзэх хэрэгтэй, тэгэхгүй бол гацаанд орно. Хэлийг хүн нэг барьж аваад сурчих эд биш, билүүдэх маягаар хөдөлмөрлөж зугуухан сураx зүйл. Ер нь насаараа л суралцаж судална гэсэн үг.

Тав: Түүх судлалын гайхамшиг

Г.Г -Маш сонирхолтой санагдаж байна. 10 дугаар анги төгсөхдөө түүхч болох сонирхолтой байсан гэсэн. Тэгэхээр түүхийг хэзээнээс сонирхож эхэлсэн юм бэ?

Ш.Б -Дунд сургуулийн 5 дугаар ангид суралцаж байхдаа түүхийг сонирхож эхэлсэн. Намайг бага байхад бидний Бандихай Сандаг өвөөгийнд нэг зиндаанд лам явсан Ц.Дамдинсүрэн гуай хааяа ирж, түүх хуучилдаг байсан юм. Тэдний яриаг их сонирхож сонсоно. Бас Б.Ренчин гуайн, Ц.Дамдинсүрэн гуайн бичсэн номнуудыг цээжлэх шахам их уншдаг байлаа.

Орост хэдэн жил суралцахдаа түүхийн ном нэлээд цуглуулсан. Оросын Дорно дахины xүрээлэн, Казанийн их сургууль монгол судлалын арвин түүхтэй, сурвалж материал ихтэй. Японд байхдаа ч энэ сонирхлоо орхиогүй. Япончууд дорнын их соёлтой, их хөдөлмөрч, тун нямбай ард түмэн. Ер нь Монголын эртний түүхийг судлахад түлхүүр нь хятад хэл гэдгийг дахин онцлон хэлье. Монголчууд нүүдэлчид, хятадууд суурин иргэншилтэй байснаас Хятадад хадгалагдаж үлдсэн эх сурвалжууд олон бий. Мэдээж баримт сурвалжууд нь янз бүр л дээ. Харин түүнийг ямар өнцгөөс харахаас их зүйл шалтгаалдаг.

Г.Г-Мэдээж түүхийн судалгаа маш нарийн. Хэсэгхэн цаг хугацаа ч маш их түүхийг агуулж байдаг. Яг аль хэсгийг нь голлон судалж байна?

Ш.Б- Би Юань гүрний түүхийг судалдаг байлаа. Үүнээс өмнөх 300 жил гэхээр Хятаныг судлах хэрэгтэй. Хятаны түүхтэй холбоотой 1600 орчим оршуулга, 10 гаруй хаад ихэс дээдсийн бунхан Өвөр Монголын болоод умарт Хятадын нутагт илэрсэн байдаг. Хятаны мал аж ахуй, соёл зан үйлтэй холбоотой маш олон түүх дурсгалын зүйл Монгол нутаг дээр байгаа. Монгол улсаас олдсон 10-aaд хотын туурийн ихэнх нь Хятаных. Тэгэхээр Хятаны түүхийг судлахад Ар Монгол, Өвөр Монгол гэж ялгах ямар ч аргагүй, нэгэн цогцоор авч үзэх хэрэгтэй. Гэтэл одоо Хятадууд зөвхөн Хятаны түүхээр жилд 20 орчим ном, эрдэм шинжилгээний эмхтгэл гаргаж байна шүү дээ. Энэ байдлаар бид түүхийн маш үнэтэй зүйлээ Хятадад алдаж байна гэсэн үг.

Г.Г-Энэ талаар Монголд өмнө нь судалж байсан юм болов уу?

Ш.Б- 1950-иад оны үеэр Х.Пэрлээ гуай маш сайн судалж байсан юм билээ. Гэтэл энэ ажлыг улс төрийн шалтгаанаар зогсоосон гэдэг. Хятанаас урагш судлах тутам монголчуудын гарал үүсэл их тодорхой болно. Хүннү гүрнээс Их Монгол Улс байгуулагдах хүртэл хугацааны 1000 жилийн түүх бүдэг байдаг. Үүнийг их нарийн судлах хэрэгтэй байгаа юм даа. Би судалгааныхаа ажил дээр үндэслэн Хятаны түүхээр ном гаргах санаатай 4 жил нухаж байгаа. Эхлээд яарч байсан, гэтэл Дийн профессор “-Би номоо 18 жил бичсэн, хүлээцтэй судалгаа хийх нь чанартай бүтээл болдог” гэж хэлснээс болоод овоо тайвшираад байгаа. Түүнээс биш уулзсан монгол хүмүүс номоо хэзээ гаргах гэж байна гэхээр сандрах юм байна шүү дээ. Түүх бичих гэдэг их нарийн зүйл болохоор их судалгаа, их ч хөдөлмөр шаардагддаг юм байна. Tүүхийг сурвалжуудад юу гэж бичсэн нь гол биш, археологи, антропологийн талын баталгаа, дүгнэлтүүд нь хамгийн чухал гэж би боддог.

Г.Г -Манай Монголын одоогийн судлаачид ямар түвшинд ажиллаж байгаа юм бол?

Ш.Б -Монголын эрдэмтэд, судлаачид их сайн байна. Ер нь нэлээд залуужиж байна. Даанч тэднийг төр засгаас анхаарч, төдийлөн үнэлэхгүй байна. Тэр сайхан залуусыг сургаж боловсруулах асуудал дээр мөнгө зарахгүй байна. Монголын археологийн xүрээлэн одоо их сайн ажиллаж байгаа. Түүх, aрхеологийн xүрээлэнгүүд, их дээд сургуулиуд нэгдэж, хамтарч бүр сайн ажиллах хэрэгтэй. Хэрвээ талцаад байвал монголчууд бид хохирч, гадаадынхан л завсраас нь хожиx байна. Нөгөө талаас ийм үнэтэй чухал зүйлийг Монголын төрөөс ойлгож, дэмжихгүй байна гэдэг бол муу үзэгдэл.

Монголын түүх, археологийн хувьд бүх монгол угсаатныг хамруулан үзэх шаардлагатай. Улс төрийн хувьд хилийн дээсний ялгаа байж болох боловч, нэг үндэстний түүхийн хувьд ялгаа байх аргагүй. Ер нь түүхийг судлахад яс үндсээс огт хамаарахгүй, хэн сэтгэл цаг гаргасан нь сайн судлаач болдог. Өөрөөр хэлбэл хятад хүн монголын сайн түүхч, монгол хүн хятадын сайн түүхч болох бололцоо бий гэсэн үг.

Г.Г -Тийм шүү! Түүх гэдэг түхайн үндэстний бахархал байдаг. Тэр тусмаа аугаа өвөг дээдэс, гайхамшигт түүхтэй Монголчууд бидний хувьд үндэсний бахархал нь бидний түүх байх учиртай. Бид бүгдээрээ түүхээ сайн мэдэж байж л бахархал омогшилд зөв сайнаар нөлөөлж байх ёстой мэт.

Ш.Б -"Mэлхий ертөнцийг худгийн амсараар хардаг" гэсэн эртний Күнзийн сургааль бий. Бид ямар ч асуудалд өргөн хүрээгээр хандах учиртай. Одоо миний энд хийж байгаа судалгаа бол Монголдоо хийж байгаа "оюуны хөрөнгө оруулалт" болно. Бид эх орондоо байхгүй байгаа ч орон зайгаа ингэж л нөхөх хэрэгтэй. Оюун санааны хөрөнгө оруулалт гэдэг их чухал зүйл. Гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа олон монголчууд Монголдоо миний адил оюуны хөрөнгө оруулалт хийж байна.

Г.Г -Зарим хүмүүс энэ талаар нэлээд эмзэг ханддаг нь ажиглагддаг. Гэхдээ хийж бүтээж байгаа зүйл олон бий.

Ш.Б -Өнөөдөр хүний эзэгнэх орон зайд хязгаар үгүй болжээ. Анх харьд амьдарч буй бидний хэдэн залуус нийлээд "Цахим Өртөө"-г байгуулсан. Өөрсдөө улаач нь болж, цахим өртөөгөөр Монголд оюуны хөрөнгө оруулалт хийх зорилттой анх эхэлсэн олон нийтийн байгууллага юм. Гэтэл өнөөдөр дэлхий даяар Монгол туургатны "Цахим Өртөө" хичнээн өргөжин хөгжиж, Монголд буй залуустай гүүр болон холбогдож, Mонголдоо дуу хоолойгоо гаргаж чаддаг өнөр айл болсон байна. Би гадаадад олон жил амьдарч, ажиллаж байна. Монголоо хөгжүүлэхэд заавал биеэр бус оюуны хөрөнгө оруулалт хийгээд, дэмжээд явж боломж бий гэж үздэг.

Г.Г -Танаар их бахархаж байна aа. Өнөөдөр гадаадад ажиллаж байгаа монголчуудаас ч ийнхүү хоёр салбарт амжилттай ажиллаж, бүтээж байгаа нь ховор. Таны үлгэр дуурайлал, бидний ирээдүй болсон залууст их ч боломжийг мэдрүүлэх байх.

Ш.Б -Хүн ер нь ямар ч зүйлийг чадна гэж бодоод л зүтгэх хэрэгтэй. Маш сайн мэддэг, сонирхдог зүйл рүүгээ л зүтгэ. Хүнд зорилго, тэвчээр, зүтгэл байхад заавал амжилтанд хүрдэг. Нэг зүйлдээ сэтгэл бүү хана. Өнөөдөр дэлхий нийтээр хос мэргэжил, хөрвөх чадвар руу чиглэж байна. Ямар ч мэргэжлээр сурсан, тэр салбартаа, хийж байгаа ажилдаа лидер байхын төлөө зүтгэх хэрэгтэй. Тэгвэл та энэ амьдралдаа сэтгэл хангалуун байж чадна.

Г.Г -Маш сайхан зөвлөлгөө байна aа. Гэр бүлийнхээ тухай танилцуулж болох уу?

Ш.Б - Эхнэр Алтантуяа, багшийн мэргэжилтэй, намайг дагаад 20 гаруй жил гадаадад амьдарч байна. Одоо Японы нэгэн олон нийтийн байгууллагад программ ассистантаар ажилладаг. Том хүү Балдандорж Санта Круз дахь Калифорнын их сургуульд сурдаг. Бага хүү Билэгт Ловелл ахлаx сургуульд сурдаг.

Г.Г -Чин сэтгэлээсээ ярилцсанд баярлалаа. Зорьж хийж буй судалгааны ажил тань амжилттай болж, Mонгол орны хөгжилд, монгол хүний үндэсний бахархалд их хувь нэмэр болох болтугай.

Ш.Б -Танд ч бас их баярлалаа. Өнөөдөр монголчууд бид өөрсдөдөө итгэж, өөрсдийгөө үнэлж, үнэлүүлж чаддаг байх цаг ирсэн. Монголчууд бид өнө эртнээс улбаатай ухаанлаг, авьяаслаг, хөдөлмөрч үндэстэн. Бидний монголчууд дээшлэн дэгжиж, хөгжин бадрах болно.

Г.Г -Ерөөлөөр болог.

...Түүнтэй уулзаж ярилцаж байхдаа түүний өргөн мэдлэг, уйгагүй зүтгэл, шаргуу

хөдөлмөрийг мэдэрч байлаа. Тэрээр ердөө л эрдэм номын хүн. Түүнээс гадна тэрээр

Бэй-Аэриа хавийн монголчуудын Холбооны ажилд идэвхтэй оролцдог, Цахиурын хөндийн

залуусаа маш сайнаар дэмждэг юм билээ. Ямартай ч өөрийн эрдэм мэдлэг, хичээл

зүтгэлээрээ өнөөгийн залууст үлгэр болох хүн гэж түүнийг зорин очиж

ярилцлаа. Таны эрдмийн оргил саруул байж, ихийг бүтээж, бусдад дуурайлал болж

яваарай. Танд эрүүл энх сайн сайхан бүхнийг ерөөе.

 

Харнууд овгийн Гомбосүрэнгийн Галбадрах

 

e-mail:   gala_mn@yahoo.comЭнэ и-мэйл хаягийг спамнаас хамгаалж байгаа бөгөөд үзэхийн тулд JavaScript идэвхтэй байх хэрэгтэй. 2011-02-28