ХҮНИЙ АРАНШИН БУЮУ МУУХАЙ МОНГОЛ ЗАН: №18: ТОНГОРОО /Эцгийн сургаальтай харьцуулахуй/

Улс хувьсгалын 64 жилийн ойн их баяр наадам."Бөхчүүд зодголоод!" гэсэн хөлийн цэцийн зүгийн чимээнээр үйзэн цэнхэр зодогныхоо элэг бүсийг дахиж нэг шалгачихаад "Хэрвээ давчихвал...бүр хоёр,гурав...аягүй бол тав ч...аа,яа-яа..." гэж бодсоор дэвж,шаваад учраа бөхөө өрөвдсөндөө тун ч удсангүй даваа өгөөд эргэв ээ би гэдэг хүн.Яасан,ийснийх нь өрөвдсөндөө байх вэ дээ,өөрийн минь л хэмжээ тэр.

Наадмаар зодоглох 512 бөхийн тоо дутсанаас Наадмын фононд өнгө,өнгийн туг барьж суусан цэргүүдээс томхон биетэйгээс нь 20-иод цэрэг хөөж оруулаад барилдуулахад л муу ч,сайн эр хүн ухаантай юм болохоороо наадмын зүлэг ногоон дэвжээнд мөрөө гаргаад авсан нь л тэр л дээ. Энэ наадам /1985 оны/ олны дунд "Энэ жилийн наадам цэргийн наадам болов оо хөөрхий" гэж одоо хир нь яригддаг л даа.Ц.Ганбаатар арслан энэ наадмаар Цэрэнтогтох аваргаар 9 давж түрүүлэн арслан цол хүртэж бас,бус цэргийн цолтой бөхчүүд улсын цол хүртэж,надтай хамт нөхөөсөнд орсон онжав Мөнх-Очир гэдэг цэрэг санамсаргүй од нь гийж дөрөв даваад ангидаа Авхиа генералаар хүргүүлж ирж байсан сонирхолтой наадам байж билээ.

 Гэтэл өнгөрсөн зууны ерөөд оны дунд үед Завхан нутгийн нэгэн залуу хүү улсад барилдахаар ирээд "Аймаг,цэргийн цолгүй бөх улсад барилдуулахгүй" гэсэн шалтгаанаар буцаж ирэх жилд нь аймагтаа барилдаж түрүүлээд "Аймгын арслан" цол авч байж /2 жил алдсан байгаа биз?/ сая л улсад барилдан наадамчин олноо уран барилдаанаараа баясуулж эхэлсэн юм.Энэ нь Монгол улсын гарьд Цэрэнпунцаг бөлгөө.Миний бодоод,бодоод учрыг нь олдоггүй дүрэм,журам,горим их олон байх...Жил болгон л нөхөөсний цэргүүд дэвлээ,гарлаа,уналаа л байдаг.Гэтэл барилдах хүнийг нь болохоор ямар нэгэн шалтаг хэлээд буцаачихна.Гэвч бодоод байсан чинь тэр цэргүүд яах аргагүй цэргийн цолтой юм байна л даа.

Сонсдоо:АА-ын ...дугаар ангийн байлдагч тэр гээд,яах аргагүй цэргийн цолтой байгаа биз? ...Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ой,Улс хувьсгалын 85 жилийн ойгоор олны хайртай аварга маань гэнэтхэн зодог тайлж наадамчин олныхоо сэтгэл,зүрхийг бүүр голыг нь гонсойтол тонгорчихвоо хөөрхий.Гэтэл одоо баярламаар ч юм уу,гайхмаар ч юм уу хамгийн сүүлийн үеийн шинэхэн мэдээгээр наадмаар зодоглоно гээд бэлтгэлд гарсан тухай сонсож,сониноос харлаа. Мэдээж хэрэг ид насандаа яваа идэрхэн залуу аварга маань гэнэтхэн "Дахиж барилдахгүй,ингээд зодог тайллаа" гэхэд бөхдөө хайртай,бөхөө дээдэлдэг ард түмэн минь яагаад ч баярласан байх учиргүй... Олны яриа ортой гэдэг болохоор сонин сэтгүүлээр шуугиж,амнаас ам дамжин ярих яриа бол "Аварга маань өөрөө зодог тайлаагүй","Энэ ч хар аваргын л ажил байна даа","Нутагтаа өөр бүсгүйтэй байж байгаад гэнэтхэн аваргын охинтой суусан","Өөрөө чадалтай юм чинь,аваргын хүргэн болж яанаа?","Нямдорж /МБХ-ны тэргүүн/ Хар аварга хоёрын хооронд л үрэгдчихлээ дээ" гээд л бүтэн жил шуугилаа.

Хоёр наадмын хооронд бөхөөрөө амьсгалж байдаг бөхдөө хайртай ард түмний минь яриа нэг иймэрхүү. Би аваргын наадамчин олноо баярлуулж,бахархуулсан ар,араас нь угсруулан хийдэг олон мэх,уран барилдаанд нь үнэхээр дуртай ч гаргадаг элдэв ааш аягт нь үнэхээр дургүй л дээ.Адгийн наад зах нь л гэхэд нэгэнт л ам ангайсан бол амнаасаа буцаж юу хийнэ дээ? Тэр жил Бат-Эрдэнэ аваргад улайм цайм уначихаад тахимаа өгөхгүй хачин зан гаргаж байсныг наадамчин олон маань мартаагүй л байх.Нэг удаа би халтуур хийж яваад Баянмөнх аваргыг Засгийн газрын авто бааз хүргэж өгсөн юм.Мэдээж тэр болгон тохиохгүй энэ боломжыг ашиглан аваргатай бага боловч буу халаад авлаа."Аваргаа,би Сүхбатын бужигнуулсан,уран барилдаанд нь үнэхээр дуртай.Гэхдээ гаргадаг элдэв ааш,авирт нь дургүй.Залуу хүн энэ дээр л жаахан алдаад байх шиг...Ноднин жилийн наадмаар Баагий аваргад уначихаад тахимаа ч өгөхгүй,сонин зан гаргаад л..." гэтэл Баянаа аварга "Үгүй ээ хүүхээ,би цаадахыг чинь тэгж ирлэдэг юм.Их хор шартай болохоор нь хорыг малтаж,тэгж байж амжилтанд хүргэж байгаа юм" гэсэнсэн.

За даа,кэн мичээлээ? /Хэн мэдэж байлаа гэсэн баруун аймгийнхны хэллэг/ үнэн ч байж магадгүй л юм.Мэдээжийн хэрэг хүн,хүний ааш авир арга барил өөр,өөр байдаг болохоор тийм байхыг би үгүйсгэхгүй л дээ. Хэдий тийм боловч "Зодог тайлах" бол тэгж ч авсаархан,хүний амаар хийх ажил биш л болов уу.Нэртэй,алдартай тамирчдыг хараад байхад үүнээс илүү амжилт гаргаж чадахгүй гэсэн үедээ л дээрх шийдвэрийг гаргаад ард нь өөрийнхөө шийрийг хатаах сайн эрчүүдийг бэлтгээд эхэлдэг юм шиг санагддаг юм.Гэвч,кэн мичээлээ. За ингээд өөрийн сайн мэдэхгүй "Бөхийн ертөнц" рүү хазаахгүйгээр өөрийн эцгийн сургаалыг өгүүлсүү. "Хүнд хэзээ ч бүү худал амла!".Логик нь аварга маань ард түмэндээ аварга том худлаа амаллаа. "Амласан бол заавал гүйцээ!".Үүн дээр миний эцгийн захиасаас шал өөр зүйл гарч байгаа биз?Би өөрийнхөөрөө,аавын захисанаар "За гэвэл ёогүй бай!"-хыг хүсдэг нэгэн л дээ.Миний муу аав энгийн мөртлөө хожим санахад заавал нэг бодох л ёстой л юмыг хэлээд байсан байдаг хар ухааны хүн л байж дээ.

"Эргээд улайх юман дээр хэзээ ч бүү худал ярьж бай!Гэхдээ эргээд улайхгүй юм гэж ердөө ч байдаггүй юм!". Жишээ нь:Би цэрэгт байхдаа 82 оны цэргүүд халагдахад хамт доргиж архидахаар зэсрэх гээд штабын туслахаа "Авгай төрөөд" гэж худлаа хулхидан гол гарсан юм.Энэ нь ч учиртай л даа.Үеийн найзууд маань бүгд насандаа цэрэгт мордоод эргээд халагдаад ирж байхад би гуай дөнгөж асмарч байсан хэрэг л дээ.Ингээд найзуудтайгаа хэд хоног гонзгойроод 3 хоног гэж гараад 7 хоног зэсрээд ангидаа ирсэн юм.Гэтэл ердөө л гуравхан сарын дараа штабын туслахтай хамт гаарийдаж байтал "За хө,Баагий охин том болж байна уу?" гэхэд нь аль хэдийн мартчихсан "Юун охин,мохин вэ?" гээд л азаартаж байгаа юм.Тэгэнгүйтээ шууд л "Аан,хал цэргүүдтэй хамт доргих гээд л таныгаа л хулхидаж байхгүй юу" гээд л үнэнээ хэлсэн юмдаг. "Хэрвээ эргэлзэж байвал чадахгүйгээ шууд хэлээд татгалзаж бай!Эргэлзээтэй гэдэг чинь чадахгүйтэй л эгээ л ижил шүү дээ!?

Юмыг яаж мэдэх вэ,чиний чадал хүрэхгүй ч юм бил үү?Тэгвэл чи хүнд худлаа хэлсэн л болно"."Гэхдээ хүү минь хэн нэгэн чамд хандсан бол өршөөх болов уу гэсэндээ мөргөдөг,өгөх болов уу гэсэндээ гуйдаг гэдгийг яагаад ч чи мартаж болохгүй шүү!Чамд итгэж найдсандаа л чамд хандаж байгаа гэдгийг хэзээ ч битгий мартаарай!"."Бас чи хүнд чадахгүй гэж шууд хэлж болохгүй шүү!Хийх хүн аргаа хайдаг,хийхгүй хүн шалтгаа хайдаг гэдэг үгийг мартаж яагаад ч болохгүй!". Аавынхаа энэ хатуу боловч зөөлөн,энгийн боловч хэцүү сургаалийг алдахгүй дагахыг би бодсоор л...

Тонгорсон нь Яруу найрагч Ш.Сүрэнжав гуай анх МТ нээгдэхэд нэвтрүүлэгчээр ажиллаж байжээ. Тэр үед бүх нэвтрүүлэг шууд явагддаг байж. Гэтэл нэг удаа Ш.Сүрэнжав гуай нэвтрүүлгийн цаг тулчихаад яарч яваад гарцгүй газраар зам гарч яваад цагдаад баригджээ. Яаж ч учирлаад нөгөө нөхөр нь явуулах шинжгүй. Тэгэхээр нь гэнэдүүлж ганц тонгорч унагачихаад зугтааж амжиж нэвтрүүлгээ хөтөлжээ. Маргааш нь өөрөө цагдаад очтол цагдаад халдсан гээд 200 төгрөгөөр торгуулж. Тэр үед их өндөр торгоход 25 төгрөг байсан үе л дээ. Сүрэнжав гуай тэгэхэд нөгөө болдоггүй ам нь: - Наадамд давсан бөх 500 төгрөг авдаг Надад тонгоруулсан цагдаа 200 төгрөг авдаг юм байна гэж хэлээд нэмж хэрэгт орохоо шахсан гэдэг. /Бодролын бичсэн онигоо.Банжиг нетэд би "Бодрол" нэрээр гишүүнчлэгдсэн нэгэн л дээ/. За ингээд наадамчин олон та бүхнээсээ би асууя,наадмын нэг даваа ямар ханштай вэ? Нас минь ахисан ч Начин болох хүсэл минь унтраагүй Наадмын давааны ханшийг Надад хэлээд өгөөч...

С.Б.Бат-Эрдэнэ. Япон,Ивай.2007-07-08